Pod koniec 2013 roku rząd przyjął tzw. pakiet senioralny, czyli zbiór strategii i programów mających stanowić zręby polityki senioralnej na najbliższe lata.
Autorzy: Rafał Bakalarczyk, Paweł Dombrowski
Na pakiet ten złożyły się:
– Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020,
– Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020,
– Program Solidarność Pokoleń., czyli działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób 50+
Dziś jest oczywiście za wcześnie, by dokonać podsuwania realizacji pakietu, ale warto przyjrzeć się temu, co zawierają poszczególne jego elementy.
Założenia polityki senioralnej na lata 2014-2020
Najbardziej długofalowym, ale jednocześnie najsłabiej przekładającym się na konkretne działania elementem pakietu są Założenia polityki senioralnej na lata 2014-2020 przygotowane przez opiniodawczo-konsultacyjne ciało przy Departamencie Polityki Senioralnej, jakim jest Rada ds. Polityki Senioralnej. Dokument nie ma wiążącego charakteru, ale zawiera diagnozę, określa kierunki pożądanych w oczach autorów zmian i zarysowuje działania do podjęcia w ciągu kolejnych lat. Jak czytamy w dokumencie, celem polityki senioralnej w Polsce będzie wspieranie i zapewnienie możliwości aktywnego starzenia się w zdrowiu oraz możliwości prowadzenia w dalszym ciągu samodzielnego, niezależnego i satysfakcjonującego życia, nawet przy pewnych ograniczeniach funkcjonalnych. Co się za tymi słowami kryje?
Pierwsza, dość obszerna część założeń odnosi do kondycji i profilaktyki zdrowotnej oraz do potrzeb opiekuńczych osób starszych. Warto na to zwrócić uwagę, tym bardziej że problematyka zdrowotno-opiekuńcza w dokumentach strategicznych pojawiała się dotąd niejako w drugim szeregu – jako uzupełnienie działań aktywizacyjnych. Tymczasem wyeksponowanie barier związanych ze zdrowiem i samodzielnością wydaje się mieć uzasadnienie, gdyż właśnie poziom sprawności, nawyki zdrowotne i deficyty instytucjonalno-środowiskowe w tym zakresie często ograniczają potencjał korzystania z różnych działań w zakresie aktywności zawodowej, społecznej, obywatelskiej czy kulturalnej osób starszych.
Jak czytamy w dokumencie, celem głównym polityki senioralnej w obszarze zdrowie i samodzielność jest tworzenie warunków dla jak najdłuższego utrzymywania dobrego stanu zdrowia i autonomii. Służą temu następujące priorytety:
Stworzenie systemowych rozwiązań, które pozwolą na rozwój usług medycznych dla osób starszych poprzez: rozwój geriatrii jako specjalizacji; przygotowanie i doskonalenie zawodowe kadry medycznej w kierunku całościowej i kompleksowej opieki zdrowotnej nad starszym pacjentem oraz wspieranie i rozwój poradni i opieki geriatrycznej w Polsce.
Promocja zdrowia i profilaktyka zdrowotna poprzez: przygotowanie do okresu własnej starości pod względem wiedzy na temat zmian fizycznych i psychicznych podczas procesów starzenia i konsekwencji określonych zachowań; promocja właściwego stylu życia w sferze zdrowia psychicznego, aktywności intelektualnej, aktywności fizycznej i odżywiania
Rozwój usług społecznych i opiekuńczych dostosowanych do potrzeb osób starszych poprzez: zapewnienie odpowiedniej opieki nad osobami o ograniczonej samodzielności poprzez rozwój usług opiekuńczych; opracowanie i wdrożenie systemu teleopieki oraz wykorzystanie innowacyjnych technologii w ułatwieniu organizacji opieki dla osób starszych, a także stworzenie systemów wsparcia dla opiekunów nieformalnych.
Zgodnie z ogólnym duchem dokumentu o osobach starszych mówi się także jako o podmiotach zróżnicowanych aktywności, a także prezentuje się je w kontekście usług umożliwiających te aktywności. Jednym z rozwiniętych w tej strategii celów jest podnoszenie i przedłużenie możliwości prowadzenia aktywności zawodowej, co współgra ściśle z inną częścią pakietu senioralnego – programem Solidarność Pokoleń.
W Założeniach polityki senioralnej mowa jest również o wspieraniu różnych form aktywności osób starszych, na co ma się złoży: rozwój oferty edukacyjnej dla osób starszych; rozwój i wspieranie aktywności społecznej osób starszych, w tym zaangażowania obywatelskiego i wolontariatu; zwiększenie uczestnictwa osób starszych w kulturze zarówno jako jej odbiorców, jak i jej twórców. Rozwojowi oferty edukacyjnej dla osób starszych ma służyć realizacja takich celów jak upowszechnienie edukacji prozdrowotnej, edukacji obywatelskiej i edukacji w zakresie nowych technologii, a także wspieranie rozwoju systemowych rozwiązań dla organizacji różnych form uczenia się osób starszych, w tym ruchu Uniwersytetów Trzeciego Wieku. W końcowych rozdziałach dokumentu mowa jest też o potrzebie rozwoju srebrnej gospodarki oraz budowania solidarności międzypokoleniowej.
W dokumencie wyraźnie brakuje natomiast odwołania do materialnych warunków życia seniorów i działań, które miałyby zwiększać bezpieczeństwo tych osób także w wymiarze socjalnym. Być może wynika to z faktu, że zagadnieniom tym formalnie poświęcone miały być prace nad inną strategią (wskazaną w Polityce Senioralnej – Krajowym Programie Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu do 2020 roku). I tam jednak, choć na poziomie diagnozy jest mowa o sytuacji materialnej, również brakuje wskazania kierunkowych interwencji na rzecz bezpieczeństwa socjalnego osób starszych.
W dokumencie brak harmonogramu realizacji proponowanych działań, wskazania podmiotów odpowiedzialnych za wykonanie i monitorowania działań wytyczonych wedle celów i priorytetów, brak przyporządkowania spodziewanych rezultatów, a także źródeł finansowania. Wszystkie te braki sprawiają, że dokument trudno traktować jako strategię, a co najwyżej założenia do niej.
Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych
Drugim elementem pakietu senioralnego – komplementarnym wobec omówionego wyżej komponentu systemowego – jest Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020 (RP ASOS), ze względu na charakter określany jako komponent konkursowy. Zgodnie z założeniami programu ujęta w tytule aktywność społeczna seniorów skutkować ma wzrostem jakości i poziomu ich życia. Celem ASOS(a) jest zaś rozdystrybuowanie środków finansowych pomiędzy organizacje pozarządowe działające na rzecz edukacji osób starszych, integracji wewnątrz-i międzypokoleniowej i partycypacji społeczną seniorów, a także świadczące sługi społeczne dla osób starszych.
Program ASOS podzielony został na cztery priorytety, w ramach których organizacje pozarządowe (również w partnerstwie z samorządami) mogą pozyskiwać środki na rozmaite działania, zarówno o charakterze integracyjnym, edukacyjnym, jak i aktywizujących do aktywności publicznej. Roczny budżet programu ASOS to 40 milionów złotych.
Na wysoką notę zasługuje koncepcja zogniskowania działań na rzecz aktywizacji społecznej seniorów, wśród których są również niepełnosprawni i osoby o ograniczonej sprawności ruchowej, wokół inicjatyw lokalnych wykorzystujących istniejącą infrastrukturę społeczną. Cenne samo w sobie jest także przesunięcie akcentu z tzw. biernej aktywności seniorów, tj. z usług służących zaspokojeniu potrzeb osób starszych, na tzw. aktywność czynną, skierowaną na zewnątrz i służącą realizacji szerszych celów społecznych.
W tym kontekście warto też podkreślić, że konkursowy charakter programu ASOS zdaje się skutecznym rozwiązaniem problemu związanego z adresowaniem oferty samorządowych placówek edukacyjno-kulturalnych do ogółu obywateli, co może czynić taką ofertę albo nieatrakcyjną z perspektywy osób starszych, albo atrakcyjną, lecz nieosiągalną z uwagi na duże zapotrzebowanie lokalne na nią.
Solidarność Pokoleń
Trzeci segment pakietu senioralnego to program Solidarność Pokoleń. Jego istotą jest podnoszenie wskaźnika aktywności zawodowej osób w wieku od 55 do 64 lat do poziomu co najmniej 50 proc., co ma nastąpić do roku 2020. Głównym adresatem programu, a także jego najważniejszym beneficjentem, są osoby powyżej 50. roku życia. Poszczególne działania kierowane są jednak również do innych grup – do pracowników starszych (60+), lecz i młodszych (45+), a więc tych, którzy w wiek przedemerytalny wchodzić będą za kilkanaście lat, a ponadto m. in. do przedsiębiorców, związków zawodowych, organizacji pozarządowych, instytucji rynku pracy i jednostek samorządu terytorialnego.
Problem niskiej aktywności zawodowej osób w wieku 55-64 lat ma więc być rozwiązywany na kilku poziomach – od szczebla rządowego, przez władze regionalne i lokalne, po pracodawców i samych pracowników. Tym ostatnim zaś program ma pomóc dostosowywać kompetencje zawodowe do potrzeb rynku pracy, ale też w ogóle inspirować do działań na rzecz wydłużenia swej aktywności zawodowej. Program podzielono na 6 celów, w obrębie których wyróżniono szereg priorytetów. Są wśród nich m. in:
Dostosowywanie kompetencji do wymagań rynku pracy oraz podnoszenie kwalifikacji osób po 45. roku życia – obejmuje m. in. poprawę jakości oferty edukacyjnej adresowanej do tych osób i wdrażanie rozwiązań zachęcających pracodawców do rozwoju kompetencji pracowników z tej grupy wiekowej.
Rozwój kultury organizacji i środowiska pracy bardziej przyjaznych pracownikom po 50. roku życia – opiera się m. in. na rozwoju systemów planowania kariery zawodowej; na wdrażaniu systemowych rozwiązań zachęcających pracodawców do zatrudniania osób dojrzałych wiekiem; przeciwdziałaniu dyskryminacji ze względu na wiek w firmach i instytucjach.
Zwiększenie skuteczności i efektywności działań promujących zatrudnienie i aktywność zawodową – wiąże się m. in. z upowszechnianiem w instytucjach rynku pracy instrumentów aktywizacji zawodowej osób po 50. roku życia, rozwojem przedsiębiorczości (w tym: przedsiębiorczości społecznej) tych osób, a także z tworzeniem systemowych zachęt do pozostawania osób w wieku 50+ na rynku pracy.
Tworzenie i rozwijanie stałych form współpracy – rządu, samorządów regionalnych, organizacji pracodawców, związków zawodowych, reprezentacji organizacji pozarządowych, reprezentacji podmiotów ekonomii społecznej, środowisk naukowych i mediów na rzecz upowszechniania zatrudnienia osób w wieku 50+.
Niewątpliwym walorem programu Solidarność Pokoleń jest sama idea zintensyfikowanych i wielotorowych działań na rzecz podniesienia wskaźnika aktywizacji zawodowej w wieku 50+. Z jednej strony w tej kwestii pozostaje wiele do zrobienia, z drugiej – w związku zarówno ze zmianami demograficznymi, jak i z rosnącymi wymaganiami rynku pracy – działania na rzecz poprawy sytuacji zawodowej pięćdziesięcio- i sześćdziesięciolatków są niezwykle potrzebne.
Trafnym rozwiązaniem jest także wyraźnie akcentowana w programie (ale też leżąca u jego podstaw) współpraca szeregu zróżnicowanych podmiotów – władz centralnych i samorządowych, organizacji pozarządowych, przedstawicieli pracodawców i samych pracowników.
Program Solidarność Pokoleń spotkał się z krytyką ze względu na szeroki zakres działań. Z najsilniejszą krytyką spotkał się cel 6. projektu. Mowa tam o stopniowym ograniczaniu korzystania z transferów społecznych przez osoby w wieku przedemerytalnym. Środowiska związków zawodowych z oburzeniem przyjęły obecne w dokumencie założenie, jakoby większa dostępność świadczeń społecznych wpływa na niższy współczynnik aktywności zawodowej w wieku 50+. Korzystanie ze świadczeń społecznych jest w Polsce traktowane przez ich beneficjentów jako ostateczność wynikająca z realiów rynku pracy – podkreślali przedstawiciele NSZZ „Solidarność”.
Co oprócz pakietu?
Warto odnotować, że obok pakietu senioralnego rząd Donalda Tuska wypracował kilka innych rozwiązań istotnych z perspektywy osób starszych. Należy do nich m. in. nowelizacja ustawy o emeryturach i rentach z FUS, która istniejący mechanizm waloryzacji proporcjonalnej powiązała z jednorazową waloryzacją kwotową. Rozwiązanie to ma skutkować wzrostem wymiaru nie tylko samych rent i emerytur, lecz także podstawy ich wymiaru, kluczowej dla ustalenia wysokości innych świadczeń. W świetle danych rządu zyska na tym 92 proc. emerytów. Z myślą o seniorach powstała także ustawa o odwróconym kredycie hipotecznym. Istotą tych przepisów jest umożliwienie odmrożenia kapitału zakumulowanego w nieruchomości bez utraty prawa własności, co – na ogół na niekorzystnych warunkach finansowych – ma miejsce w przypadku umowy dożywocia.
Do planów rządu Donalda Tuska w kwestii służby zdrowia należały też: program specjalizacji lekarzy rezydentów, mający na celu skrócenie kolejek do gabinetów, a także powołanie Instytutu Geriatrii – centrum opieki medycznej nad osobami starszymi, którego zadaniem byłoby na równi leczenie seniorów oraz kształcenie geriatrów i innych lekarzy mogących zajmować się seniorami. Obietnice swojego poprzednika podtrzymuje Ewa Kopacz, która w exposé podkreślała: Jestem dumna, że w polskiej tradycji troska o ludzi starszych, ich zdrowie i bezpieczeństwo zajmuje tak ważne miejsce. Premier Kopacz powtórzyła także wcześniejsze zapowiedzi dotyczące tworzenia w Polsce dziennych domów opieki, wzorowanych na rozwiązaniach zachodnich. W ośrodkach tych osoby starsze znalazłyby m. in. opiekę medyczną oraz atrakcyjne propozycje spędzania wolnego czasu. Koszty pobytu w dziennym domu opieki byłby dzielony po równo między budżet państwa, samorząd terytorialny oraz samych seniorów i ich rodziny. Ideę rozwoju wsparcia środowiskowego wyraża projekt Programu domów Vigor, mających łączyć funkcje uniwersytetów trzeciego wieku, klubów seniora, biblioteki i gabinetu rehabilitacyjnego. Rząd do 2020 roku zamierza przeznaczyć na ten cel 360 mln zł. Na początku bieżącego roku projekt Programu trafił do konsultacji.