Zmiany ustawowe oraz regulacje pracodawców zwiększają w ostatnim okresie faktyczny czas aktywności zawodowej Japończyków i Japonek. Celem państwa jest zaspokojenie potrzeb gospodarki borykającej się z demograficznym niżem a także zwiększenie aktywności i samodzielności seniorów, co z kolei ma odciążyć systemy wsparcia i opieki.

Tekst: Damian Kozon

Już w roku 2022 populacja Japończyków, którzy ukończyli 65 rok życia wyniosła 36 milionów osób tj. 29,9% całego społeczeństwa.Według prognoz Statista / United Nations Population Division w połowie XXI wieku będzie to aż 37%. Bez wątpienia państwo to ma najstarszą populację na świecie. Przykładowo, na kolejnych pozycjach plasują się Włochy z odsetkiem osób w wieku 65 lat i starszych wynoszącym 24,5% oraz Finlandia z 23,6%.

Negatywne kulturowe konotacje starości powodem wysokiej aktywności zawodowej i społecznej seniorów

Azjatyckie, hermetyczne społeczeństwo Kraju Wschodzącego Słońca redefiniuje obecnie własne nastawienie wobec starzenia. Przez długie lata funkcjonowała w Japonii silnie zakorzeniona idea meiwaku, czyli zawstydzania z powodu własnej starości – traktowania siebie jako źródła utrapienia dla bliskich. Nawet relacje rodzinne bazowały na tej obciążonej poczuciem winy filozofii. Strach przed byciem ciężarem dla społeczeństwa i najbliższych jest wciąż tak powszechny kulturowo, że jest on u części seniorów (co potwierdzają badania) poważniejszy niż obawa przed śmiercią. Oferty pomocy składane seniorom przez członków rodziny, czy przyjaciół są po dziś dzień często odrzucane, ponieważ przyjęcie wsparcia mogłoby być uważane za meiwaku. Częste są również w Japonii samobójstwa seniorów w sytuacji utraty pełnej samodzielności.

Zjawiska te spotykają się z reakcją państwa w ramach polityki senioralnej, która opiera się na stale rozbudowywanej bazie profesjonalnych opiekunów, ale i na szerokiej aktywizacji seniorów mającej na celu podtrzymanie poczucia własnej wartości i przynależności społecznej i rodzinnej. Według Raportu Japońskiego Gabinetu Ministrów na temat Starzejącego się Społeczeństwa, 70% osób w wieku 60-69 lat i około 50% seniorów w wieku 70 lat lub starszych pracuje, czy też angażuje się w społeczną działalność wolontariacką albo posiada aktywne, w pełni mobilizujące hobby.

Dłuższa praca, choć wciąż zazwyczaj w jednej firmie przez całe życie

Japońskie prawo pracy pozwala firmom ustalać obowiązkowy wiek emerytalny. Znaczna część przedsiębiorstw wskazuje 60. rok życia jako pozwalający pracownikom na przejście na emeryturę. Jednak Japończycy zaczynają otrzymywać wypłaty emerytur dopiero od 65. roku życia.

Z powodu emerytalnej luki prawnej firmy najczęściej zobowiązują się do kontynuowania zatrudnienia pracowników co najmniej do 65. roku życia, o ile oczywiście seniorzy nadal chcą pracować w macierzyńskim przedsiębiorstwie. Wprowadzane są jednak wtedy czasami zmiany w zakresie przydzielonych obowiązków i wysokości wynagrodzenia.

Jak wskazują dane statystyczne, wielu japońskich seniorów chce kontynuować pracę. Dwie na trzy osoby pracują po osiągnięciu wieku emerytalnego w swoich macierzystych firmach. Często jako pracownicy kontraktowi, już nie zatrudnieni na stałe.

W celu zabezpieczenia interesów pracujących seniorów Japonia stworzyła osobne prawo dla zatrudnionych osób starszych. Jest to Ustawa o stabilizacji zatrudnienia osób starszych (Act on Stabilization of Employment of Elderly Persons – ASEEP). Nie przewiduje ona granicy wieku, w którym osoby starsze mogą przejść na emeryturę, ale określa ilość posiadanych lat, kiedy seniorzy nabywają prawo do emerytury i ułatwia im dłużej utrzymać się na rynku pracy.

System ten sprawdzał się przez lata w Japonii, gdy normą było zatrudnienie w jednym miejscu na całe życie, a rząd chciał w ten sposób zapewnić więcej możliwości znalezienia pracy przez przedstawicieli młodszych pokoleń. Jednak obecnie w Japonii już odczuwane są fatalne dla gospodarki skutki niżu demograficznego i niemal kompletnej jednorodności społeczeństwa o zminimalizowanym napływie zarobkowych emigrantów.

Toyota Motor Corp. podniosła od sierpnia 2024 roku granicę wieku emerytalnego do 70 lat w ramach nowego systemu zatrudnienia dla pracowników wszystkich kategorii zawodowych. Producent samochodów chce wykorzystać doświadczenie, poziom kompetencji i wiedzy specjalistycznej seniorów w całej strukturze organizacji, ponieważ obciążenie hali produkcyjnej wzrasta w związku rozwojem technologii samochodów elektrycznych i pojazdów autonomicznych.

Także w sierpniu 2024 roku Meiji Yasuda Life Insurance Co., jedna z największych japońskich firm ubezpieczeń na życie, ogłosiła, że rozpoczyna rozmowy ze związkami zawodowymi na temat planowanego podniesienia wieku emerytalnego z obowiązujących w firmie 65 lat do 70 lat, aby nie dopuścić do niedoboru doświadczonej kadry specjalistów.

Populacja nam się starzeje? Zmieńmy definicję starości!

Ustępujący ze stanowiska 1 października 2024 roku premier Japonii, Fumio Kishida rozważał jeszcze w maju tego roku rewolucyjną zmianę. Chodziło o wniosek, który złożył analityk Masakazu Tokura, przewodniczący Japońskiej Federacji Biznesu dotyczący redefinicji wieku emerytalnego. Chodzi przede wszystkim o to, żeby za osoby starsze przestać uważać ludzi w wieku 65 lat, a uznać, że seniorem zostaje się dopiero od 75 roku życia. Z wszystkimi przysługującymi z tytułu seniora prawami.

Sugestia oparta została o wzrost średniej długości życia w Japonii, zarówno w grupie mężczyzn, jak i kobiet. Coraz bardziej siwiejąca, ale i znacznie zdrowsza niż kiedyś populacja powinna zdaniem specjalistów zwiększać aktywizację zawodową kobiet i osób starszych. Ma to być czynnik niezbędny dla utrzymania poinflacyjnego wzrostu gospodarczego, potrzebnego do sprawnego funkcjonowania przez najbliższe lata japońskiego systemu ubezpieczeń społecznych.

Propozycja wywołała spontaniczne reakcje Japończyków w mediach społecznościowych. Żartowano, że premier Kishida rozważa podniesienie do 100 lat wieku emerytalnego członków japońskiego parlamentu, co było również aluzją do faktu, że większość członków rządu i czynnych polityków to po prostu stateczni seniorzy.

Dziennikarskie serwisy otwarcie wspominały o pomyśle zmiany definicji starości, jako zakładającym preferowane faktyczne dożywotnie uczestnictwo mieszkańców kraju w rynku pracy, o ile oczywiście pozwolą im na to siły i konieczne do wprowadzania adaptacje w środowisku pracy.

Źródła:

World Economic Forum, The world’s oldest populations: https://www.weforum.org/agenda/2023/02/world-oldest-populations-asia-health/

Cabinet Office (Japan), Annual Report on the Ageing Society: https://www8.cao.go.jp/kourei/english/annualreport/index-wh.html

Trading Economics, Japan Retirement Age – Men: https://tradingeconomics.com/japan/retirement-age-men

Trading Economics, Japan Retirement Age – Women:

https://tradingeconomics.com/japan/retirement-age-women

Japan News, Toyota to Raise Maximum Retirement Age to 70; Aims to Retain Expertise, Reduce Burden on Factory Floor: https://japannews.yomiuri.co.jp/business/companies/20240508-184817/

The Asahi Shimbun, Meiji Yasuda to extend forced retirement age from 65 to 70: https://www.asahi.com/ajw/articles/15332214

japandev, Retirement Age in Japan: A Guide For Foreign Professionals: https://japan-dev.com/blog/what-is-the-retirement-age-in-japan

Unseen Japan, Japan May Solve Elderly Population Problem by Redefining “Elderly”: https://unseen-japan.com/japan-elderly-redefinition-65-70/

BBC, Japan population: One in 10 people now aged 80 or older: https://www.bbc.com/news/world-asia-66850943

NASDAQ, The Average Retirement Age in 2024: US vs. Japan: https://www.nasdaq.com/articles/average-retirement-age-2024-us-vs-japan

Nippon, Two in Three Still Working Past Retirement Age of 60 in Japan: https://www.nippon.com/en/japan-data/h01646/