Chcemy wspólnie budować silne fundamenty dla sektora opieki domowej

Rozmowa z Karoliną Ziemianin – członkinią zarządu Polskiego Stowarzyszenia Opieki Domowej (PSOD) skupiającego pracodawców oferujących profesjonalne usługi długoterminowej opieki domowej dla osób starszych.

Reprezentuje Pani stosunkowo nową organizację lobbującą w kwestiach wsparcia opiekunów domowych. Czy mogłaby Pani przybliżyć działalność Stowarzyszenia? Czym jest, jak długo działa, czyje interesy reprezentuje?

Polskie Stowarzyszenie Opieki Domowej (PSOD) to organizacja zrzeszająca pracodawców świadczących profesjonalne usługi długoterminowej opieki domowej dla osób starszych. Członkowie naszego Stowarzyszenia nie są agencjami pracy tymczasowej, nie zajmują się pośrednictwem pracy ani wynajmem personelu. Główna działalność członków PSOD to oferowanie kompleksowych usług opiekuńczych, za które biorą pełną odpowiedzialność – nie ograniczają się jedynie do dostarczenia personelu, ale dbają o jakość świadczonych usług.

Jako Stowarzyszenie wspieramy wszystkich przedsiębiorców, opiekunów oraz seniorów, dążąc do tego, aby relacje między wszystkimi interesariuszami były oparte na zaufaniu, etyce i rzetelności. Zależy nam na ustanowieniu minimalnych standardów opieki domowej, które będą opierać się na takich wartościach jak szacunek, bezpieczeństwo, możliwość wyboru, indywidualne podejście oraz ciągłość opieki.

Kładziemy również duży nacisk na poprawę społecznego odbioru i atrakcyjności zawodu opiekuna domowego. Naszym celem jest promowanie legalnego zatrudnienia oraz wspieranie rzetelnych pracodawców. W tym zakresie podejmujemy działania w porozumieniu z partnerami społecznymi oraz rządem, aby wspólnie budować silne fundamenty dla sektora opieki domowej.

Jakie są największe wyzwania, przed którymi obecnie stoi Stowarzyszenie?

Największym wyzwaniem, z jakim mierzy się obecnie Polskie Stowarzyszenie Opieki Domowej, jest trudna sytuacja demograficzna w Polsce i całej Europie. Społeczeństwo starzeje się w szybkim tempie, a jednocześnie dramatycznie spada liczba opiekunów. Już teraz szacuje się, że brakuje ponad 20 tysięcy osób do pracy w tym zawodzie. Mimo trudnej sytuacji, zarówno w Polsce, jak i w innych krajach UE, brakuje działań systemowych, które mogłyby rozwiązać ten problem. Nie istnieje system ubezpieczeń, który pokrywałby koszty długoterminowej opieki domowej, ani żaden mechanizm finansowania tych usług. Gdyby takie rozwiązania zostały wprowadzone, polskie firmy mogłyby rozwijać się na rodzimym rynku, oferując pomoc polskim seniorom.

Docierają do nas informacje o inicjatywach mających na celu wsparcie osób starszych, takich jak wprowadzenie bonu senioralnego. Jednak są to dopiero plany, a finanse to tylko jeden z elementów potrzebnych do poprawy sytuacji seniorów w Polsce. Ważniejsze jest wprowadzenie rozwiązań, które kompleksowo poprawią jakość życia osób starszych, ich zaangażowanie społeczne oraz umożliwią pełne wykorzystanie ich wiedzy i doświadczenia. System wsparcia powinien być dostosowany do indywidualnych potrzeb, zapewniając seniorom nie tylko opiekę, ale również poczucie wsparcia, także wśród rówieśników.

Zdecydowana większość osób starszych czuje się najlepiej w swoich domach, jednak nie zawsze może tam pozostać bez pomocy, szczególnie gdy ich najbliżsi są aktywni zawodowo. W takich przypadkach domowa opieka staje się kluczowa, ale musi być zapewniana w sposób profesjonalny i odpowiedzialny.

Polskie firmy opiekuńcze stoją dziś przed licznymi wyzwaniami związanymi z zapewnieniem odpowiedniej jakości opieki domowej. Pracodawcy zrzeszeni w PSOD zmagają się z nieuczciwą konkurencją i problemem nierejestrowanego zatrudnienia. Brakuje także personelu, co stanowi poważne zagrożenie dla jakości usług. Obecnie brakuje ram prawnych, które regulowałyby ten sektor, przez co opieka domowa bywa często nieodpowiednia, stanowiąc zagrożenie dla zdrowia i życia podopiecznych.

A jakie inicjatywy czy projekty planuje Stowarzyszenie w najbliższym czasie?

PSOD stawia sobie za cel oparcie opieki domowej na obiektywnych standardach. Każda osoba niesamodzielna powinna mieć łatwy dostęp do usług opieki domowej, które zapewnią jej bezpieczeństwo oraz godny standard życia. Z kolei każdy opiekun powinien pracować w warunkach gwarantujących mu bezpieczeństwo oraz godziwe wynagrodzenie. Stowarzyszenie postuluje utworzenie rejestru podmiotów świadczących usługi opieki oraz listy wymogów, do których spełnienia powinien być zobligowany każdy podmiot wykonujący działalność opiekuńczą.

Co więcej, Stowarzyszenie aktywnie uczestniczy w analizie i opiniowaniu projektów ustaw związanych z opieką domową. Jednym z ważniejszych tematów jest obecnie ustawa o warunkach zatrudniania cudzoziemców w Polsce, która zakłada, że cudzoziemcy będą mogli uzyskać zezwolenie na pracę tylko na podstawie umowy o pracę. Jesteśmy bardzo zaniepokojeni, bo to rozwiązanie w ogóle nie uwzględnia specyfiki pracy opiekuńczej, która często wymaga elastyczniejszych form zatrudnienia, takich jak umowa zlecenie. Obowiązek zatrudniania na umowę o pracę mógłby spowodować odpływ opiekunów do szarej strefy, a to negatywnie wpłynęłoby na jakość opieki nad seniorami. Uderzy to w polskie kobiety, na których już dzisiaj w dużej mierze spoczywa opieka nad rodzicami i dziadkami.

Jakie są obecnie, według Pani, kluczowe problemy opiekunów?

Problemy opiekunów można podzielić na kilka kluczowych aspektów. Pierwszym z nich są warunki pracy oraz relacja z podopiecznym. Praca opiekuna jest wymagająca zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Opiekunowie potrzebują odpowiedniego przygotowania i wsparcia, szczególnie w trudnych momentach. Firmy opiekuńcze zrzeszone w PSOD oferują swoim pracownikom pomoc, kiedy tylko jest ona potrzebna.

Po drugie, kluczowe są godziwe warunki płacy. Co do tej kwestii, nie obejdzie się bez dofinansowania ze środków publicznych dla osób wymagających opieki. Takie rozwiązanie istnieje chociażby w Niemczech, gdzie opieka nad osobami starszymi jest dofinansowana przez państwo. Dlatego też polscy opiekunowie chętnie tam wyjeżdżają i znajdują dobrze płatną pracę.

Co jest do zrealizowania priorytetowo, a jakie wyzwania długoterminowe musimy teraz przygotowywać, by zapewnić w przyszłości godną opiekę większej liczbie potrzebujących ją osób, głównie seniorów?

Według prognoz GUS, do 2030 roku odsetek osób powyżej 60. roku życia w Polsce wyniesie 30%, a do 2060 roku aż 50%. Dodatkowo, wzrośnie liczba osób powyżej 80. roku życia w populacji seniorów. Zmiany te stawiają przed nami pilne wyzwania związane z opieką nad seniorami, a działania systemowe w tym obszarze są konieczne „na wczoraj”.

Priorytetowe jest w tej chwili wprowadzenie rozwiązań systemowych, które nie tylko wsparłyby finansowo opiekę nad osobami starszymi, ale także przyczyniłyby się do poprawy jakości ich życia. W Polsce, opieka nad seniorami w dużej mierze spoczywa na barkach najbliższych. Choć to naturalne, zmieniająca się sytuacja społeczna, a także wzrost liczby osób potrzebujących opieki, może w przyszłości jeszcze bardziej obciążyć polskie kobiety, które już teraz często mają trudniejszą pozycję na rynku pracy. Jeżeli nie zostaną podjęte działania, młode kobiety mogą być zmuszone do rezygnacji z aktywności zawodowej, by opiekować się zarówno swoimi dziećmi, jak i starszymi członkami rodziny, takimi jak rodzice czy dziadkowie.

W długoterminowej perspektywie konieczne jest stworzenie stabilnych fundamentów dla systemu opieki domowej, który nie tylko zapewni seniorom bezpieczeństwo i godność, ale także odciąży opiekunów rodzinnych. Zmiany te powinny obejmować także dostosowanie polityki społecznej, aby wspierać zarówno osoby starsze, jak i opiekunów zawodowych, przyciągając do tego zawodu młodsze pokolenia.

W jaki sposób stowarzyszenie współpracuje z innymi organizacjami i instytucjami?

Polskie Stowarzyszenie Opieki Domowej współpracuje z wieloma organizacjami na poziomie krajowym i europejskim. W związku z tym, że polskie firmy opiekuńcze często świadczą usługi w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej, Stowarzyszenie działa razem z Europejskim Instytutem Mobilności Pracy (ELMI), które zajmuje się kwestiami prawnymi związanymi z mobilnością pracowników w ramach świadczenia usług transgranicznych w UE. Stowarzyszenie współpracuje również z konfederacją Lewiatan, a także uczestniczy w konsultacjach z jednostkami rządowymi, m.in. w kwestiach legislacyjnych dotyczących opieki domowej.

Te współprace mają na celu poprawę warunków pracy opiekunów, a także stworzenie standardów i regulacji, które zapewnią lepszą jakość opieki nad seniorami oraz wsparcie dla firm opiekuńczych działających w Polsce i za granicą.

To z pewnością jest poważny problem, który rodzi też podziały. Dlatego też chciałabym zapytać, ilu mamy w Polsce opiekunów formalnych i nieformalnych?

To bardzo złożone zagadnienie, ponieważ w Polsce nigdy nie przeprowadzono kompleksowych badań, które precyzyjnie określiłyby liczbę opiekunów. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), co trzeci Polak powyżej 65. roku życia nie jest w pełni zdrowy i wymaga wsparcia w codziennych czynnościach. Ktoś musi tym osobom pomagać, co pozwala oszacować, że liczba osób pełniących funkcje opiekuńcze może wynosić nawet 3 miliony.

W Polsce funkcjonuje kilka kategorii opiekunów. Opiekunowie formalni – zatrudnieni w firmach opiekuńczych, opiekunowie nieformalni – pracujący w szarej strefie oraz opiekunowie rodzinni – członkowie rodziny, którzy nieodpłatnie sprawują opiekę nad swoimi bliskimi.

Jedyny znany projekt badawczy, który próbował oszacować liczbę opiekunów rodzinnych, to EUROFAMCARE z 2004 roku. Wówczas szacowano, że w Polsce około 2 miliony osób pełniło funkcje opiekuńcze w ramach rodziny.

Ile osób pracuje w szarej strefie i jak ich wprowadzić do legalnego systemu?

Różne są szacunki dotyczące liczby opiekunów nieformalnych, jednak przyjmuje się, że jest to na pewno ponad 90% wszystkich opiekunów. W dużej mierze wynika to ze specyfiki tej branży, gdyż opieka odbywa się głównie w zaciszu prywatnych mieszkań podopiecznych.

Zatrudnianie „na czarno” jest atrakcyjną opcją dla osób szukających oszczędności, co firmy opiekuńcze odczuwają niestety w postaci zmniejszonego zainteresowania ich usługami. Takie zatrudnienie wiąże się jednak z poważnymi zagrożeniami zarówno dla podopiecznych, jak i dla samych opiekunów. Legalna praca daje rodzinom osób starszych pewność, że opiekun jest odpowiednio wykwalifikowany i przygotowany do wykonywania swoich obowiązków. W razie potrzeby, firma opiekuńcza zapewnia ciągłość opieki, co oznacza, że w sytuacjach awaryjnych podopieczny nie zostanie pozostawiony bez wsparcia. Natomiast dla opiekunów legalne zatrudnienie to gwarancja stabilności.

Dlatego niezwykle ważne jest, aby ułatwić procedury zatrudniania opiekunów w sposób formalny i obniżyć koszty związane z legalnym zatrudnieniem. Tylko w ten sposób można skutecznie zachęcić do formalnego angażowania opiekunów oraz zapewnić bezpieczne i profesjonalne usługi dla osób starszych.

Jakie są najczęściej zgłaszane potrzeby i problemy przez osoby korzystające z opieki domowej?

Do podstawowych potrzeb i problemów w opiece nad osobami starszymi oraz niesamodzielnymi należą kwestie zaufania do opiekuna i aspekty finansowe związane z jego zatrudnieniem. Opieka musi być realizowana z poszanowaniem godności podopiecznych, a także w sposób bezpieczny i dostosowany do indywidualnych potrzeb. Kluczowym elementem jest możliwość dostosowania opieki do stanu zdrowia i preferencji podopiecznego.

Podopieczni i ich rodziny chcą mieć wpływ na wybór opiekuna. To pozwala im na większą kontrolę nad jakością świadczonej opieki. Istotna jest również ciągłość opieki, czyli pewność, że w razie potrzeby na miejsce dotychczasowego opiekuna zostanie przydzielony nowy, a podopieczny nie zostanie sam.

Kolejnym ważnym aspektem jest odpowiednie przygotowanie opiekuna do pełnienia swojej roli. Praca ta wymaga nie tylko wiedzy teoretycznej, ale także praktycznych umiejętności i świadomości wszystkich wyzwań związanych z zawodem opiekuna. Dlatego tak ważne jest, aby opiekunami zostawały osoby, które mają odpowiednie przygotowanie, są świadome trudności tego zawodu, a jednocześnie gotowe, aby podejmować się tych wyzwań z pełną odpowiedzialnością.

Czy grozi nam odpływ opiekunów na Zachód i w jakim stopniu potrzebujemy do pracy imigrantów? I czy oni są zainteresowani trudną i niezbyt dobrze płatną pracą?

Obecnie szacuje się, że ponad 60% opiekunów w Polsce to cudzoziemcy, którzy często posiadają kwalifikacje uzyskane za granicą. Mimo to wciąż brakuje około 20 tysięcy osób do pracy w tym zawodzie, a prognozy demograficzne wskazują, że liczba ta będzie rosnąć. Wielu polskich opiekunów, zwłaszcza tych, którzy znają języki obce, decyduje się na pracę za granicą, głównie w Niemczech, gdzie warunki są bardziej atrakcyjne. Sektor opieki domowej w Polsce w związku z tym coraz bardziej polega na pracy cudzoziemców.

Problem może się pogłębić z powodu projektowanych zmian prawnych, które zakładają, że cudzoziemcy będą mogli uzyskać zezwolenie na pracę wyłącznie na podstawie umowy o pracę. Takie rozwiązanie jest nieodpowiednie dla sektora opieki domowej, gdzie zatrudnienie na podstawie umowy zlecenie jest bardziej elastyczne i dostosowane do specyfiki tego zawodu. Wprowadzenie takiej regulacji może spowodować odpływ opiekunów do innych krajów lub do szarej strefy, co z kolei pogłębi problem niedoboru pracowników w legalnym systemie opieki.

Dodatkowym wyzwaniem jest fakt, że większość opiekunów to kobiety po 50. roku życia, które w końcu przejdą na emeryturę. Aby przyciągnąć młodsze pokolenia do zawodu opiekuna, konieczne jest stworzenie bardziej atrakcyjnych warunków pracy oraz stabilnych fundamentów prawnych dla tej branży. W przeciwnym razie problem niedoboru opiekunów będzie się pogłębiał z każdym rokiem.

Karolina Ziemianin – doktorka nauk prawnych, adwokatka, nauczycielka akademicka, wiceprzewodnicząca Polskiego Stowarzyszenia Opieki Domowej. Autorka publikacji prawniczych.