Zapomniane ofiary wojny? Sytuacja i wsparcie dla starszych migrantów wojennych z Ukrainy

Doświadczenie wojny i przymusowej mobilności pozostaje ogromną traumą dla kilku milionów Ukraińców objętych ochroną tymczasową w krajach Unii Europejskiej. W szczególnie trudnej sytuacji znajdują się osoby starsze (60 lat i więcej), borykające się z problemami zdrowotnymi, podwójną dyskryminacją, ubóstwem czy wyzwaniami adaptacyjnymi. Potwierdzają to m.in. badania realizowane w Niemczech czy Czechach. Wyłania się z nich obraz m.in. izolacji od społeczeństwa przyjmującego – 25% Ukraińców w wieku 65 lat i więcej mieszkających czasowo w Niemczech nigdy nie spędzało czasu z Niemcami. Wynika to m.in. ze słabej znajomości języka kraju przyjmującego. W Niemczech aż 94% Ukraińców w wieku 65 lat i więcej deklarowało słabą znajomość języka niemieckiego. Przykładowo, w Czechach znajomość języka czeskiego deklarował co trzeci badany senior z Ukrainy. Niezależnie od kraju tymczasowej ochrony, zdecydowana większość tych osób zgłasza poważne problemy zdrowotne, uniemożliwiające im kontynuację aktywności ekonomicznej czy społecznej. Kluczowy wniosek, jaki wyłania się z tych badań wskazuje, że osoby starsze najczęściej deklarują chęć powrotu do Ukrainy i równocześnie wskazują najmniejsze przywiązanie do kraju tymczasowego zamieszkania.

W kwietniu 2022 w prestiżowym czasopiśmie The Lancent pojawił się komentarz wskazujący na starszych migrantów wojennych z Ukrainy jako zapomniane ofiary rosyjskiej agresji. Ogólnie mówiąc, większość programów pomocowych i adaptacyjnych w tamtym okresie było ukierunkowanych przede wszystkim na kobiety w wieku mobilnym (do 45. roku życia) i dzieci. W wielu krajach wprowadzone interwencje polityczne miały na celu szybką integrację (np. językową) i docelowo ułatwienie wejścia na rynek pracy oraz do systemu edukacji formalnej. Potrzeby osób starszych nie były centralnym przedmiotem tworzenia polityki wspierania migrantów wojennych z Ukrainy w takim stopniu, jak dotyczyło to młodszych osób. I choć minęły już trzy lata od pełnoskalowej rosyjskiej agresji w Ukrainie, pojawia się pytanie o sytuację osób starszych z Ukrainy w Polsce, politykę społeczną państwa wobec tej populacji i inicjatywy, na jakie mogą liczyć te osoby.

Celem artykułu jest przedstawienie skali migracji starszych migrantów wojennych z Ukrainy oraz zmapowanie działań, jakie były i są podejmowane w Polsce na przestrzeni trzech lat. Odnoszę się również do szerszego trendu mobilności tej populacji migrantów wojennych w krajach Unii Europejskiej. Szczególną uwagę zwracam na przegląd badań, umożliwiających wgląd w potrzeby starszych Ukraińców przebywających w Polsce. Dlatego też koncentruję się głównie na aktywności zawodowej tych osób, dostępie do zabezpieczenia społecznego oraz oddolnych inicjatywach z zakresu polityki aktywizacji seniorów, zarówno na poziomie rządowym, samorządowym, jak i pozarządowym. W tym celu dokonuję przeglądu wyników badań empirycznych, danych statystycznych oraz zasobów online.

Przymusowa mobilność starszych Ukraińców do krajów Unii Europejskiej

W dekrecie prezydenta Zełeńskiego z 24 lutego 2022 wprowadzony został zakaz wyjazdów za granicą dla mężczyzn w wieku 18-60 lat. To właśnie ten zapis ukształtował strukturę migracji wojennej z Ukrainy, która zasadniczo różni się od profilu wcześniej spotykanych uchodźców w krajach UE (tj. głównie młodych mężczyzn). W konsekwencji, zdecydowaną część tej populacji od lutego 2022 roku stanowią kobiety w średnim wieku i małoletni. Osobom tym towarzyszyły także seniorzy – często rodzice, dziadkowie czy inni krewni.

Według danych Eurostat, w sierpniu 2022 roku osób w wieku 65 lat i więcej beneficjentów ochrony tymczasowej było 192 tysiące. Najwięcej, bo aż 53 550 osób było zarejestrowanych w Polsce, niewiele mniej było w Niemczech – 49 945. Co ciekawe, kolejnymi krajami z największą populacją tych migrantów były Czechy (14 310 osób) oraz Bułgaria (9 230 osób). Od końca 2022 roku można obserwować jednak mniejszą mobilność osób starszych. Część tych osób, na co wskazują dostępne opracowania, zdecydowała się po kilku miesiącach pobytu w UE powrócić do ojczyzny. Najnowsze dostępne dane za luty 2025 roku wskazują, że populacja migrantów wojennych z Ukrainy przebywających w UE wynosiła 250 tysięcy osób, z czego w samych Niemczech było to ponad 102 tysiące osób. Poniższy wykres oddaje ustabilizowanie się liczby starszych migrantów wojennych z Ukrainy w Polsce, których w marcu 2025 roku było niewiele ponad 35 tysięcy.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat Beneficiaries of temporary protection at the end of the month by citizenship, age and sex – monthly data, migr_asytpsm

Jeśli uwzględni się udział osób 65 lat i więcej w ogólnej populacji migrantów z Ukrainy objętych ochroną tymczasową w UE, można dostrzec duże zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi krajami. W grudniu 2024 roku niewiele ponad 6% całkowitej populacji migrantów objętych ochroną tymczasową stanowiły osoby starsze. W Polsce odsetek ten wynosił 3,65% i od początku wojny w Ukrainie malał. Z kolei w Niemczech blisko co dwunasty (8,58%) Ukrainiec objęty ochroną tymczasową miał 65 lat i więcej. Świadczy to o selektywności w podejmowaniu decyzji migracyjnych osób starszych oraz większej atrakcyjności Niemiec i tamtejszej polityki społecznej państwa.

Zabezpieczenie społeczne dla starszych migrantów wojennych z Ukrainy

Na tle innych państw UE, które ograniczyły się do wdrożenia dyrektywy o ochronie tymczasowej z 2001 roku, Polska zaoferowała szeroką i hojną pomoc socjalną migrantom wojennym z Ukrainy. Tzw. specustawa, procedowana w ekstraordynaryjnym trybie, weszła w życie już w marcu 2022 roku i w wielu sferach zrównała obywateli Ukrainy z Polakami. Dokument ten był już kilka razy nowelizowany i obowiązuje do 30 września 2025 roku. Wdrażaniu tej ustawy towarzyszyło pozytywne zjawisko tłumaczenia wielu dokumentów i stron administracji centralnej na język ukraiński, czasami także i rosyjski. Dotyczyło to m.in. strony Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i stworzonej w jej ramach specjalnej zakładki zawierającej najważniejsze informacje o wszystkich przysługujących obywatelom świadczeniach (w tym przede wszystkim programowi 500/800 plus). Szczególnie ważną rolę wciąż odgrywa strona pomagamukrainie.pl, na której kompleksowych informacji można szukać w języku ukraińskim, rosyjskim, angielskim i polskim.

Osoby posiadającej PESEL UKR mogą liczyć od marca 2022 roku na bezpłatny dostęp do publicznej ochrony zdrowia (poza opieką sanatoryjną i uzdrowiskową). Z kolei osoby z orzeczeniem o niepełnosprawności mogą ubiegać się w PFRON o zwrot kosztów sprzętu medycznego. Należy wspomnieć, że również prywatne podmioty ochrony zdrowia dedykowały pomoc w postaci bezpłatnej opieki zdrowotnej dla wszystkich migrantów wojennych. Przede wszystkim, w zakresie ochrony zdrowia, dużą rolę, zwłaszcza w pierwszych miesiącach, odegrały także międzynarodowego organizacje humanitarne i specjalizujące się w niesieniu pomocy zdrowotnej oraz psychologicznej (np. Lekarze bez Granic, czy Zakon Maltański i maltańska służba medyczna).

Migranci wojenni z Ukrainy, niezależnie od wieku, mają prawo do korzystania z programów pomocy społecznej. Po spełnieniu ustawowych wymogów, mogą oni ubiegać się m.in. o zasiłek stały, zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne czy zasiłek okresowy i celowy. W ośrodkach pomocy społecznej migranci wojenni mogą również uzyskać pomoc w postaci informacji o dostępnych formach świadczeń czy dopełnienia formalności np. z

ubezpieczeniem zdrowotnym. Co ważne, dzięki obowiązującej od 2014 roku umowie pomiędzy Polską i Ukrainą o zabezpieczeniu społecznym, Ukraińcy zatrudnieni wcześniej w Polsce mają prawo do pobierania odpowiedniej części świadczeń z polskiego systemu ubezpieczeniowego. Po spełnieniu określonych przesłanek, przysługuje im również prawo do dodatkowych świadczeń emerytalnych w Polsce. Dużym zainteresowaniem medialnym cieszyły się doniesienia o pobieraniu przez Ukraińców świadczeń emerytalnych po przepracowaniu jednego dnia czy dopłat do tych świadczeń przez ZUS. Eksperci tłumaczyli, że w sytuacji, jeśli obywatel Ukrainy przepracował w Polsce pewien okres i miał udokumentowane odprowadzanie składek w Polsce i Ukrainie, a następnie osiągnął ustawowy wiek emerytalny (60 lub 65 lat) i przebywa w Polsce, może liczyć np. na dofinansowanie do emerytury minimalnej w Polsce. Warto zaznaczyć, że liczba tych osób oscyluje w granicach 1200 osób rocznie.

Kluczowym wymiarem wsparcia dla migrantów wojennych pozostaje zapewnienie bezpłatnego zakwaterowania. Do połowy 2024 roku osoby takie mogły liczyć na wsparcie i dofinansowanie do pobytu, które otrzymywały osoby prywatne goszczące migrantów z Ukrainy. Wraz z nowelizacją, od 1 lipca 2024 roku jedyną formą pozostają obiekty zbiorowego zakwaterowania, za które odpowiadają wojewodowie. Obecnie tylko osoby starsze czy osoby z niepełnosprawnością mogą liczyć na bezpłatny dostęp do tego typu zakwaterowania.

Doświadczenia i potrzeby seniorów-migrantów wojennych

Pomimo trzyletniej obecności migrantów wojennych z Ukrainy w Polsce, można odnieść wrażenie, że brakuje danych obrazujących potrzeby czy codziennych problemów z funkcjonowania w Polsce. Według mojej najlepszej wiedzy, dotychczas opublikowano jedynie dwa raporty o charakterze ilościowym, umożliwiające zidentyfikowanie doświadczeń osób starszych z Ukrainy po 2022 roku w Polsce. Pierwsza publikacja to raport zrealizowany na zlecenie HelpAge International, czyli globalnej sieci organizacji promujących prawa wszystkich osób starszych do godnego, zdrowego i bezpiecznego życia. Druga publikacja to raport z badań Narodowego Banku Polskiego, w którym wyodrębniono sekcję poświęconą sytuacji najstarszych migrantów wojennych w Polsce. Pomimo rzetelności metodologicznej i dużej populacji badanych, wyniki tych dwóch publikacji nie mają charakteru reprezentatywnego dla całej populacji starszych Ukraińców w Polsce. Są jednak tożsame w wynikami badań w Niemczech czy w Czechach, jak również tych, realizowanych przez UNHCR.

Przede wszystkim, dostępne analizy wskazują trudną sytuację materialną i brak bezpieczeństwa finansowego wśród seniorów z Ukrainy. Według szacunków, średni dochód osób w wieku 60 lat i więcej wynosił jedynie 60% średniego, miesięcznego dochodu wszystkich badanych imigrantów wojennych w Polsce. Wynika to m.in. głównie ze źródła dochodów gospodarstw domowych tych osób. Obydwa wspomniane raporty wskazują, że jest to przede wszystkim ukraińska emerytura. Jej wartości jest niezwykle niska jak na polskie warunki i według badania HelpAge International, uczestnicy badania w Polsce wskazywali na równowartość od 276 do 500 złotych (70-120 $) miesięcznie. Ogólnie, większość badanych seniorów jest w stanie odbierać co miesięczne przelewy z ukraińskiej instytucji ubezpieczeniowej za pośrednictwem kont bankowych, jednak badania rzuciły światło na problem osób, które otrzymywały świadczenia za pośrednictwem poczty. Również stopień korzystania z innych świadczeń socjalnych pozostaje na niskim poziomie. Okazuje się, że jedynie 7% badanych deklarowało otrzymywanie w Polsce ukraińskiej pomocy społecznej i tylko 3% deklarowało otrzymywanie polskiej emerytury. Podobny odsetek (3%) badanych wskazał, że otrzymywało pomoc pieniężną od organizacji humanitarnych, przy czym największą popularnością źródło to cieszyło się w 2022 roku, kiedy UNHCR oferował trzymiesięczną pomoc finansową dla wszystkich migrantów wojennych w Polsce. Niewielka część osób starszych korzystała ze wspomnianych wcześniej programów pomocy społecznej. Przykładowo, z zasiłku stałego korzystało 9% badanych a ze świadczenia pielęgnacyjnego jedynie 1% badanych. Wśród barier tak niskiego poziomu korzystania ze świadczeń, dominował brak informacji (26%), bariera językowa (24%) czy długi czas oczekiwania (8%).

Badania Narodowego Banku Polskiego potwierdzają, że aż 45% badanych seniorów to osoby z wyższym wykształceniem. Nie zmienia to jednak faktu, że większość osób zgłaszała problemy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb. Blisko co drugi senior w badaniu HelpAge International nie wychodził z domu, aby uczestniczyć w spotkaniach towarzyskich, wydarzeniach czy odwiedzać znajomych w okresie miesiąca od przeprowadzanego badania. Sytuację seniorom utrudnia również trudna sytuacja mieszkaniowa, ponieważ znaczna część osób była zdana na obiekty zbiorowego zakwaterowania lub pozostaje na utrzymaniu młodszych członków rodziny. Wśród najczęściej zgłaszanych potrzeb, znalazły się łatwiejszy dostęp do służby zdrowia (36%), łatwiejsza legalizacja pobytu (32%) oraz wsparcie finansowe w przypadku braku zatrudnienia.

Przykłady oddolnych inicjatywy oraz programów

Należy podkreślić, że przed 2022 rokiem działania integracyjne na rzecz starszych cudzoziemców były ograniczone lub w ogóle nie istniały. Wynikało to głównie z zarobkowego i tymczasowego charakteru obecności cudzoziemców powyżej 60. roku życia w Polsce. Warto podkreślić, że w 2021 roku w Polsce wystawiono prawie 16 tysięcy dokumentów pobytowych dla starszych, najwięcej ze wszystkich państw UE. Pomimo tego, instytucje rządowe czy samorządowe nie oferowały rozwiązań sprzyjających osiedlaniu się tej populacji migrantów.

Okazuje się jednak, że projekty bezpośrednio dedykowane seniorom z Ukrainy wciąż stanowią niewielki ułamek całkowitej pomocy po 2022 roku. Ciekawe wnioski płyną z danych Funduszu Polskich Organizacji Pozarządowych w zakresie przyznanych grantów na przestrzeni 2022-2025 roku. W okresie tym przyznano dofinansowanie jedynie 6 projektom senioralnym, które łącznie objęły 646 osoby w całej Polsce. Inne organizacje, w tym kluby seniora, wdrożyły własne inicjatywy mające na celu włączenie społeczne i kulturowe seniorów z Ukrainy. Na stronie mapujpomoc.pl można znaleźć co najmniej kilkanaście przykładów działań z zakresu integracji pomiędzy starszymi Polakami i Ukraińcami, w tym wspólne wycieczki, gotowanie czy rozmowy. Działania te spotykane są głównie w dużych miastach i mają oddolny charakter.

Szczególnie szeroką ofertę wsparcia i aktywizacji oferuje od początku wojny Caritas, działający poprzez 28 Centrów Pomocy Cudzoziemcom i Uchodźcom we wszystkich województwach. Osoby starsze są wymieniane jako priorytetowa grupa, mogąca liczyć zarówno na pomoc materialną, jak i niematerialną. Potwierdza to m.in. przegląd materiałów na stronie Caritas, z których wynika, że seniorzy z Ukrainy mogli liczyć od pierwszych dni pobytu w Polsce na wsparcie psychologiczne, pomoc w tłumaczenia, produkty spożywcze czy doradztwo zawodowe. Należy podkreślić także ogromny wysiłek, jaki wkładały organizacje migranckie, w tym dedykowane obywatelom Ukrainy, które w lutym 2022 roku dysponowały zasobami umożliwiającymi szybką reakcję. Ciekawym przykładem jest m.in. Ukraiński Dom w Warszawie, który poza pomocą psychologiczną, materialną i medyczną, organizuje także działania na rzecz integracji społecznej i ekonomicznej w Polsce. Inną, aktywnie działającą organizacją jest Dom Polsko-Ukraiński, oferujący szereg projektów wykluczonym i zagrożonym wykluczeniem mieszkańcom Kielc i okolic. Poza działaniami o charakterze kulturowo-rozrywkowym, organizacja ta oferuje m.in. pomoc w znalezieniu przystępnym cenowo mieszkań, pomoc prawną czy wsparcie przy poszukiwaniu zatrudnienia.

Aktywność zawodowa na rynku pracy

W sytuacji braku zabezpieczenia socjalnego, wielu seniorów z Ukrainy zmuszonych jest pozostawać aktywnymi na rynku pracy. Jest to o tyle trudne, ponieważ mogą oni doświadczać podwójnej dyskryminacji – z jednej strony ze względu na wiek, co ma również miejsce w przypadku obywateli Polski, z drugiej zaś mogą być gorzej traktowani przez pracodawców ze względu na kraj pochodzenia i nie znajomość języka. Należy w tym miejscu podkreślić, że wiedza o sytuacji tej kategorii pracowników, ich strategiach czy problemach jest znikoma. Brakuje opracowań naukowych obejmujących w analizach tę właśnie kategorię migrantów. Również dane publikowane przez Ministerstwo Pracy, Rodziny i Polityki Społecznej, a dokładnie na wortalu publicznych służb zatrudnienia nie pozwalają ocenić stopnia integracji ekonomicznej tej kategorii cudzoziemców obecnych w Polsce. Można jednak wnioskować, że ogólnie Ukraińcy w niewielkim stopniu korzystają z usług oferowanych przez urzędy pracy. O ile na koniec grudnia 2022 roku liczba zarejestrowanych obywateli Ukrainy wynosiła 14 592 o tyle rok później liczba ta spadła do 12 922 osób. Warto dodać, że tuż przed wybuchem wojny w Ukrainie, w styczniu 2022 roku było to jedynie 1557 osób.

Z oficjalnych danych, ilustrujących liczbę powiadomień pracodawców o podjęciu pracy wynika, że jedynie niewiele ponad 28 tysięcy osób legalnie było zatrudnionych na koniec 2024 roku. Powiadomienie pracodawcy pozostaje głównym instrumentem wprowadzony w specustawie, który uprościł do minimum zasady zatrudniania Ukraińców w PESELEM UKR. Poniższa tabela ilustruje liczbę Ukraińców objętych ochroną tymczasową, który byli zatrudnieni.

Tabela 1. Liczba powiadomień o podjęciu pracy przez cudzoziemca zarejestrowanych w 2024 r.

Źródło: Centralny System Analityczno-Raportowy MRPiPS, dane na dzień 13 lutego 2025 r.

Podobnie jak w przypadku innych cudzoziemców w Polsce, w tym również migrantów wojennych, część pracowników podejmuje prace nieformalnie, głównie bez pisemnej umowy i zgłaszania tego faktu do odpowiednich urzędów. Realizowane przeze mnie badania potwierdzają utrzymywanie się znacznej skali zatrudnienia nierejestrowanego w rolnictwie, zwłaszcza przy pracach sezonowych. Ze względu na brak barier podjęcia zatrudnienia oraz duże zapotrzebowanie na pracowników, również osoby powyżej 60. roku życia podejmują się tego typu zatrudnienia tymczasowego. Przykładowo, w 2023 roku miałem okazję zbierać wspólnie borówki z 82-letnią migrantką wojenną, która deklarowała przyjazdy sezonowe do Polski od wielu lat. Choć jej zdrowie coraz mniej pozwala na pracę fizyczną w sadownictwie, ze względu na bardzo trudną sytuację finansową jej rodziny, zmuszona jest przyjeżdżać do pracy zarobkowej w Polsce. Również wywiady przeprowadzane z pracownikami o nieuregulowanym statusie (na przełomie 2024 i 2025 roku) pozwoliły dotrzeć do pracowników w wieku emerytalnym, dla których zatrudnienie w rolnictwie stało się praktykowaną od wielu lat strategią zarobkowania w Polsce. Co ważne, moje obserwacje terenowe pozwoliły mi dostrzec utrzymywanie się wcześniejszego trendu mobilności cyrkulacyjnej pracowników z Ukrainy do Polski. Oznacza to, że rzeczywista populacja aktywnych ekonomicznie osób starszych (oraz osób młodszych) jest znacznie wyższa niż sugerują to oficjalne dane. Nie tylko w rolnictwie, ale również w pracach na rzecz gospodarstw domowych można odnaleźć przykłady nieformalnego zatrudniania osób powyżej 60. roku życia z Ukrainy.

Podsumowanie

Seniorzy stanowią populację, której dotychczas poświęcono najmniej uwagi w dyskusji o rozwiązaniach pomocowych dedykowanych migrantom przymusowym z Ukrainy. Brak aktualnych badań nie pozwala monitorować stanu zaspokojenia potrzeb osób starszych, ich problemy i strategie radzenia sobie z nimi. Nieliczne badania zdają się potwierdzać, że seniorzy pozostają najbardziej narażonymi na ubóstwo, wykluczenie i dyskryminację migrantami wojennymi w Polsce. Również badania z innych państw rzucają podobne światło na doświadczenie i strategie tych migrantów. Niezbędne są kolejne badania w tym zakresie, również obejmujące aktywnych ekonomicznie seniorów, w tym osób przebywających w mniejszych miejscowościach oraz na terenach wiejskich.

Problematyka oferowanego wsparcia migrantom wojennych z Ukrainy nabiera szczególnego znaczenia w trakcie kampanii prezydenckiej. Zapowiadane zmiany w przyznawaniu świadczenia rodzinnego 800 plus dla rodzin z dziećmi może otworzyć przestrzeń do dalszych, populistycznych cięć w pomocy państwa na rzecz migrantów wojennych (i szerzej: cudzoziemców) obecnych w Polsce. Stopniowy zwrot w kierunku bardziej przymusowej aktywizacji migrantów wojennych z Ukrainy i ograniczanie państwowej pomocy dla nich może stanowić poważne wyzwanie dla seniorów z Ukrainy wciąż obecnych w Polsce. Tym bardziej wydaje się to problematyczne, gdy uwzględni się fakt, że wiele z działań aktywizacyjnych, w tym np. na otworzenie własnej działalności, choć nie wyrażone wprost, ukierunkowane jest na osoby w wieku aktywności zawodowej. Decydenci odpowiadający za politykę senioralną powinni pochylić się nad tą kwestią i wypracować działania, w jaki sposób integrować populację starszych Ukraińców oraz jak wykorzystać ich potencjał. Choć jest to relatywnie niewielka liczebnie populacja, dotkliwość ich problemów jest szczególnie duża i pozostawiona bez wsparcia może prowadzić do nawarstwiania się kolejnych trudnych sytuacji.

Autor: Dr Kamil Matuszczyk, Uniwersytet Warszawski

Bibliografia: