Rada Polityki Senioralnej przy Ministerstwie Rodziny , Pracy i Polityki Społecznej przygotowało założenia Polityki społecznej wobec osób starszych 2030 o podtytule „ Bezpieczeństwo-uczestnictwo-solidarność”. Na koniec stycznia 2018 r. znamy jedynie wstępną wersję dokumentu opracowanego pod kierownictwem prof. Piotra Szukalskiego. Założenia w chwili przygotowywania numeru są poddawane konsultacjom międzyresortowym, a więc ich finalny kształt może ulec zmianie. Z uwagi na wagę dokumentu i wynikających z niego priorytetów, warto już dziś zainteresować się zapisami przyszłej „senioralnej” strategii.
Punktem wyjścia opracowania jest wyjaśnienie kluczowych pojęć zawartych w tytule i podtytule, a więc „ polityka społeczna”, „bezpieczeństwo”, „uczestnictwo”. Obok tych kategorii zdefiniowane jest pojęcie „ niesamodzielności” co warto podkreślić o tyle, że w dotychczasowym porządku prawnym brakowało dokładnego zdefiniowania tego pojęcia, choć odnosi się ono do doświadczenia coraz liczniejszej – w związku ze starzeniem się społeczeństwa – grupy obywateli. To właśnie organizacja wsparcia w związku z częściową lub pełną utratą samodzielności przez część seniorów może okazać się jednym z kluczowych wyzwań przyszłości. Założeń strategii nie można jednak do tego sprowadzić, na co wskazują choćby fragmenty dotyczące uczestnictwa i bezpieczeństwa. Autorzy podkreślają już we wstępie że podmiotami realizującymi politykę społeczną na rzecz osób starszych jest nie tylko państwo, ale i samorządy oraz organizacje pozarządowe.
Dalsza, najważniejsza część dokumentu opiera się na wspomnianym podziale na działania adresowane do ogółu osób starszych i tych związanych z niesamodzielnością.
Działania na rzecz osób starszych ogółem
W pierwszej grupie, instrumentów ogólnych, przedstawiono następujące siedem kierunków działań, którym następnie przyporządkowano bardziej konkretne propozycje rozwiązań:
- Kształtowanie pozytywnego postrzegania starości w społeczeństwie;
- Uczestnictwo w życiu społecznym oraz wspieranie wszelkich form aktywności obywatelskiej, społecznej, kulturalnej, artystycznej i sportowej; I
- Tworzenie warunków umożliwiających wykorzystanie potencjału osób starszych jako aktywnych uczestników życia gospodarczego i rynku pracy;
- Ochrona zdrowia: promocja zdrowia i profilaktyka chorób, dostęp do diagnostyki, leczenia i rehabilitacji;
- Zwiększanie bezpieczeństwa fizycznego – przeciwdziałanie przemocy i zaniedbaniom wobec osób starszych;
- Tworzenie warunków do solidarności i integracji międzypokoleniowej; VII. Edukacja dla starości (kadry opiekuńcze i medyczne), do starości (całe społeczeństwo), przez starość (od najmłodszego pokolenia) oraz edukacja w starości (osoby starsze).
- Edukacja dla starości (kadry opiekuńcze i medyczne), edukacja do starości (całe społeczeństwo), edukacja przez starość (od najmłodszego pokolenia) oraz edukacja w starości (osoby starsze).
Jak wygląda konkretyzacja tych założeń, możemy dokładnie przeczytać w dalszej części. Przykładowo, kształtowaniu pozytywnego postrzegania starości ma służyć przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na wiek, podnoszenie świadomości społecznej znaczenia uczestnictwa osób starych w życiu społecznym i gospodarczym, przeciwdziałanie negatywnym stereotypom wobec osób starszych z zastosowaniem kampanii społecznych czy propagowanie idei i działań mających na celu przygotowanie się do starości i jak najdłuższe zachowanie samodzielności. Jeśli chodzi o uczestnictwo, mowa jest o odpowiednim kształtowaniu przestrzeni publicznej, wspieraniu różnych form aktywności zrzeszającej seniorów, wspieraniu wolontariatu wokół osób starszych czy ułatwianiu korzystania z kultury, rekreacji i sportu. Kolejny obszar działań wiąże się z partycypacją na rynku pracy. Mają służyć temu działania adresowane zarówno do seniorów, np. przeciwdziałanie ich wykluczeniu cyfrowemu czy tworzenie dla nich zachęt by pozostawali aktywni zawodowo, jak i do pracodawców, np. promowanie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu oraz zarządzania wiekiem czy propagowanie zasad tzw. srebrnej gospodarki (zorientowanej na osoby starsze). Zawarta w tytule dokumentu „ Solidarność” jest przede wszystkim rozumiana jako solidarność (i integracja) międzypokoleniowa. Służyć temu mają rozwój infrastruktury społecznej jako miejsca spotkań i wymiany doświadczeń międzypokoleniowych czy działania służące współpracy różnych grup społecznych i wiekowych.
Dwa kolejne podpunkty, odnoszące się do zdrowia jak i bezpieczeństwa nieco zbliżają nas do drugiej części strategii, poświęconej niesamodzielności. Jeśli chodzi o uwypuklone w tytule strategii „bezpieczeństwo”, rozumiane jest one przede wszystkim jako wolność od przemocy i zaniedbań, jakich ofiarą stają się nieraz osoby starsze. Tu zawarto propozycje takie jak: tworzenie w całym kraju sieci poradnictwa dla osób starszych doznających przemocy w miejscu zamieszkania, tworzenie systemu szkoleń na temat osób starszych, przemocy i komunikacji interpersonalnej w rozmaitych instytucjach, z którymi stykają się osoby starsze. Warto tu dodać, że akurat działania informacyjno-uświadamiające zostały już w obecnej kadencji ( choć jeszcze przez Rząd Beaty Szydło) zainicjowane w ramach kampanii „Aktywny i bezpieczny senior”.
W katalogu działań ogólnych, a więc adresowanych nie tylko do seniorów dotkniętych niesamodzielnością znajdujemy także blok wytycznych w obszarze ochrony zdrowia i profilaktyki zdrowotnej. Są tu wskazane działania zarówno zmierzające do kształtowania postaw ( np. upowszechnianie świadomości i odpowiedzialności za zdrowie, motywujące do działań prozdrowotnych i profilaktycznych) jak również związane z rozwojem usług i infrastruktury (np. rozwijanie telemedycyny i teleopieki, zwiększenie dostępu do opieki geriatrycznej w różnych formach oraz usług rehabilitacyjnych, uzdrowiskowych i profilaktycznych). Wskazuje się przy tym na potrzebę troski zarówno o zdrowie fizyczne jak i psychiczne osób w starszym wieku.
Działania wobec osób niesamodzielnych
Na drugi z wyodrębnionych obszarów koniecznych działań w ramach polityki senioralnej składają się cztery punkty:
- Zmniejszanie skali zależności od innych poprzez ułatwienie dostępu do usług wzmacniających samodzielność oraz dostosowanie środowiska zamieszkania do możliwości funkcjonalnych tych osób;
- Zapewnienie dostępu do profesjonalnych usług zdrowotnych, rehabilitacyjnych i opiekuńczo-pielęgnacyjnych dostosowanych do potrzeb starszych osób niesamodzielnych;
III. Sieć usług środowiskowych i instytucjonalnych udzielanych starszym, niesamodzielnym osobom;
- System wsparcia nieformalnych opiekunów niesamodzielnych osób starszych przez instytucje publiczne
Zmniejszeniu zależności ma służyć likwidowanie barier w środowisku zamieszkania, wypożyczanie sprzętu służącemu samodzielnemu funkcjonowaniu czy tworzenie warunków dla rozwoju usług wzmacniających poziom samodzielności ( także w zakresie wspomnianej wcześniej tele-opieki i tele-medycyny). Wśród usług dostosowanych do potrzeb osób niesamodzielnych wskazano na, między innymi, na opiekę geriatryczną i rehabilitację. Mowa jest także o standaryzacji usług opiekuńczych i pielęgnacyjnych w otoczeniu domowym jak i w ramach instytucji oraz wyznaczenie standardów jakości opieki nad osobami starszymi. Zwrócono także uwagę na potrzebę podnoszenia funkcji poznawczych osób starszych ( zwłaszcza tych dotkniętych zaburzeniami w tym zakresie np. w związku z demencją) i komunikacji z nimi w zgodzie ze specjalistyczną wiedzą w tym zakresie. Kolejny punkt strategii mówi o potrzebie rozwoju sieci usług na rzecz niesamodzielnych osób starszych. Co ważne, nie ogranicza się do jednego rodzaju usług, ale mowa jest wyraźnie o potrzebie rozwoju wsparcia i domowego i dziennego i całodobowego. Wskazano także na potrzebę doskonalenia i zatrudnienia odpowiednio przygotowanych kadr. Mowa jest także o od dawna wskazywanej przez ekspertów i praktyków potrzebie koordynacji działań w obszarze służby zdrowia i pomocy społecznej jeśli chodzi o pomoc osobom niesamodzielnym. Pojawia się też postulat zastosowania nowej skali niesamodzielności, przy pomocy której w sposób trafny i zgodny z potrzebami i możliwościami przyznawać wsparcie poszczególnych osobom. Całość tych rekomendacji wskazuje, że autorzy dokumentu kładą nacisk nie tylko na kwestie ilościowe, na realny dostęp do różnych form pomocy, ale także na jej jakość i adekwatność do indywidualnych potrzeb.
Ostatnia grupa rekomendacji odnosi się do wsparcia opiekunów, a wśród nich potrzeba wsparcia o charakterze wytchnieniowym (czasowo odciążającym opiekuna rodzinnego), szkoleniowym i wspierającym ich w codziennej roli, a także wspieranie sieci samopomocy wśród osób które świadczą opiekę wobec swoich bliskich. Tego co, jak wydaje się, zabrakło w tym zestawieniu to naprawa systemu wsparcia i zabezpieczenia bytowego osób, które pozostają poza zatrudnieniem w związku z rolą opiekuńczą (o problemie tym nieraz pisaliśmy w poprzednich numerach „ Polityki Senioralnej) a także działań na rzecz możliwości godzenia opieki z aktywnością zawodową.
***
Dobrze iż próby strategicznego myślenia o polityce wobec osób starszych są podejmowane przez obecny rząd. Przydałoby się zawarte w dokumencie trafne założenia przełożyć na konkretne rozwiązania, które byłyby wpisane w harmonogram działań, wraz z określeniem środków finansowych, potencjalnych skutków i podmiotów odpowiedzialnych za dany obszar. Miejmy nadzieję, że niebawem to nastąpi. Pierwszy, ważny krok ku temu, został poczyniony.
Tekst: Rafał Bakalarczyk