Przyszłość transgranicznej opieki domowej, czyli co nas czeka w 2030 roku w mobilności pomiędzy Niemcami, Polską i Ukrainą?

Przedstawiona we wrześniu 2022 roku przez Komisję Europejską strategia w dziedzinie opieki wskazuje, że jednym z rozwiązań deficytu opieki w krajach Unii Europejskiej może być stymulowanie mobilności pracowników i zatrudnianie cudzoziemców.

Tekst: dr Kamil Matuszczyk

W praktyce opieranie systemów opieki nad osobami starszymi, zarówno w formie instytucjonalnej i pozainstytucjonalnej (tj. domowej), na pracownikach mobilnych ma miejsce co najmniej od lat 90. XX wieku. Dzięki swobodzie przepływu osób i usług, dynamicznie rosnącemu popytowi oraz łatwości podjęcia zatrudnienia, opieka domowa stała się dominującą formą zapewniania wsparcia niesamodzielnym osobom starszym (np. we Włoszech czy Hiszpanii). System tej mobilności opiera się zależnościach migracyjnych pomiędzy krajami przyjmującymi i wysyłającymi, które doprowadziły do wyłonienia się transgranicznej opieki domowej o różnym stopniu intensyfikacji.

Doskonałą ilustracją tej zależności migracyjnej stanowi przykład mobilności opiekunów osób starszych pomiędzy Niemcami, Polską i Ukrainą. O komercjalizacji opieki domowej i wyjazdach Polek do pracy w niemieckich gospodarstwach domowych pisałem na łamach Polityki Senioralnej w 2019 roku. I choć minęło sześć lat, w międzyczasie pojawiły się nadzwyczajne okoliczności (pandemia, wojna, wysoka inflacja), redefiniujące znaczenie i kontekst mobilności pracowniczej pomiędzy tymi krajami. Choć brakuje danych na temat skali tej formy mobilności, ogólne szacunki wskazują, że ta forma opieki nad osobami starszymi okazała się odporna na zewnętrzne wstrząsy i w ostatnich latach notowała dalszy wzrost zatrudnienia. Tylko w Niemczech każdego roku może pracować od 300 do 500 tysięcy pracowników z Polski, podejmujących formalne (np. za pośrednictwem agencji w Polsce lub bezpośrednio na rzecz rodziny w Niemczech) lub nieformalnie (tj. bez pisemnej umowy). Pojawia się pytanie o przyszłość tego modelu opieki i główne wyzwania, jakie dotykają aktorów opieki domowej.

Podstawę dla niniejszego artykułu stanowi opublikowany w 2024 roku raport mojego autorstwa, przygotowany dla Polskiego Stowarzyszenia Opieki Domowej (PSOD). PSOD to organizacja pozarządowa, skupiająca środowisko firm opiekuńczych i ekspertów zajmujących się dostarczaniem pracowników do sektora opieki domowej, zarówno do gospodarstw domowych w Niemczech, jak i w Polsce. Celem badań empirycznych było rozpoznanie wyzwań, które będą miały największy wpływ na funkcjonowanie transgranicznej opieki domowej do 2030 roku. Aby to osiągnąć, w okresie luty-czerwiec 2023 roku przeprowadzone zostały pogłębione wywiady z 22 ekspertami, wśród których znaleźli się m.in. reprezentanci rynku usług opiekuńczych, mobilni opiekunowie osób starszych, badacze czy przedstawiciele związków zawodowych. W dalszej części przywołuję główne wnioski i ustalenia ze wspomnianej publikacji, poszerzone o kontekst najnowszych okoliczności i zmian legislacyjnych, które w bliskiej przyszłości będą oddziaływały na transgraniczną opiekę domową.

Transgraniczna opieka domowa w 2030 roku – główne tematy

Komercjalizacja opieki domowej na nowo, czyli wyzwania przed firmami opiekuńczymi

Intensywnie rozwijany po 2011 roku model ścisłej współpracy firm opiekuńczych w Polsce i w Niemczech, według badanych ekspertów i aktorów tego rynku, poddawany jest istotnym przeobrażeniom. Firmy działające w obydwu krajach próbują odejść od bilateralnych relacji biznesowych, głównie w celu minimalizowania kosztów operacyjnych. Przeprowadzone badania pozwoliły zidentyfikować wyłaniające dwa trendy: z jednej strony bezpośrednie docieranie firm z Polski do gospodarstw domowych w Niemczech, z drugiej strony firmy opiekuńcze po stronie niemieckiej zakładają swoje oddziały w Polsce i bezpośrednio zatrudniają pracowników z Polski. W ciągu najbliższych lat, jak podkreślali moi rozmówcy, zjawisko to będzie przybierało na sile.

Szczególnie dotkliwym problemem dla transparentnie działających firm opiekuńczych jest nieuczciwa konkurencja i dominacja szarej strefy, leżąca u podstaw transgranicznego modelu opieki domowej. Okazuje się, że dużym utrudnieniem w działalności firm pozostaje traktowanie przez administrację centralną, związki zawodowe czy służby kontrolne wszystkich firm opiekuńczych w kategorii podmiotów łamiących prawo i oszukujących swoich pracowników. Zjawisko to utrzymuje się co najmniej od kilku lat i badane podmioty podnoszą, że ze względu na dalszy rozwój rynku transgranicznej opieki domowej, będzie raczej utrzymywać się w kolejnych latach.

Co ciekawe, w kontekście zapotrzebowania na opiekunów osób starszych w Polsce i obecności pracowników cudzoziemskich, głównie z Ukrainy, wciąż nie uformował się model komercyjnej opieki domowej, jak ma to miejsce w Niemczech. Przeprowadzone badanie potwierdziło marginalną rolę firm opiekuńczych w Polsce, świadczących usługi opieki z zamieszkaniem (całodobowa opieka domowa). Nadal dominuje praca nierejestrowana i bezpośrednie powierzanie pracy przez osoby fizyczne pracownikom cudzoziemskim. Rozwiązaniem, które zyskuje w ostatnich latach i z całą pewnością będzie dalej się rozwijało są usługi na godziny oferowane przez profesjonalne firmy. Również w ramach zlecenia zadań przez ośrodki pomocy społecznej obserwuje się rosnącą skalę angażowania komercyjnych firm w świadczeniu usług wspierających, gdzie coraz większą populację pracowników stanowią imigranci. Wraz z pojawianiem się „nowych” cudzoziemców na rynku pracy w Polsce (np. z Filipin), można oczekiwać, że do 2030 roku wzrośnie zainteresowanie globalnie działających firm rynkiem opieki domowej w Polsce.

Polityczny status quo, czyli brak zdecydowanych regulacji

Zagadnienia związane z opieką domową zarówno w Polsce i Niemczech należą do jednych z najmniej upolitycznionych kwestii publicznych i społecznych. Pomimo dynamicznych procesów starzenia się ludności i rosnących kosztów opieki, klasa polityczne nie wykazuje szczególnego zainteresowania podjęciem dyskusji w tym obszarze. I choć w Niemczech temat ten został wspomniany jako strategiczne wyzwanie w grudniu 2021 przy podpisywaniu umowy koalicyjnej ówczesnego rządu, nie doczekał się jednak właściwego zaadresowania na agendzie politycznej. Nie oznacza to jednak, że tamtejsi eksperci, przedstawiciele biznesu czy nawet dialogu społecznego nie poszukują rozwiązań formalno-prawnych, które miałby m.in. minimalizować udział szarej strefy czy nieuczciwych praktyk firm opiekuńczych. Kilkoro rozmówców wskazało na podjęcie kroków w kierunku rozpoznania i implementacji w przyszłości rozwiązań przyjętych w 2007 roku Austrii. Choć tamtejszy model opieki domowej opartej na samozatrudnieniu był wielokrotnie krytykowany, w opinii badanych ekspertów może pomóc w walce z szarą strefą i brakiem kontroli nad jakością świadczonych usług w opiece domowej w Niemczech.

Choć minęło już 2,5 roku od przyjęcia wspomnianej na początku europejskiej strategii w zakresie opieki, temat wciąż nie został właściwe zaadresowany przez decydentów w Niemczech czy Polsce. Część ekspertów początkowo wierzyła, że strategia zmieni sposób postrzegania zagadnień opieki domowej nad seniorami. Pomimo wprowadzania w ostatnich latach systemowych rozwiązań dla osób z niepełnosprawnościami i ich opiekunów (np. świadczenie wspierające od 2024 roku), nadal jednak problematyka opieki długoterminowej nad seniorami i zagadnienia pokrewne nie doczekały się wyczekiwanych przez środowisko interwencji publicznych (m.in. dofinansowania usług). Badani przedstawiciele firm opiekuńczych w Polsce obawiają się dalszego utrzymywania statusu quo przy tym temacie, jak również braku wspierania przez rząd polskich firm funkcjonujących na wewnętrznym rynku UE. Również żywa dyskusja, jak towarzyszyła pracom legislacyjnym nad nową ustawą regulującą dostęp pracowników cudzoziemskich do rynku pracy w Polsce ujawniła, że wyjątkowość pracy w tym sektorze nie znajduje zrozumienia wśród decydentów politycznych. Działania branży opiekuńczej, w tym m.in. PSOD, przyczyniły się m.in. do zablokowania pomysłu rządu, mającego zakazać zatrudniania pracowników cudzoziemskich na podstawie innych umów niż umowy o pracę. Jednak to zaostrzanie polityki w zakresie zatrudniania cudzoziemców w obydwu krajach może prowadzić w kolejnych latach do niespotykanych dotychczas wyzwań dla opieki transgranicznej. Również zapowiadane zbrojenie się Europy i wzrost wydatków na obronność czy transformację energetyczną nie będą sprzyjały dyskusjom nad systemowym podejściem do tematu opieki domowej (i szerzej: polityki społecznej).

Opieka 4.0, czyli automatyzacja i cyfryzacja usług opiekuńczych

Badani eksperci stoją na stanowisku, że opieka domowa w kilku kolejnych latach oprze się dominacji trendów automatyzacji i cyfryzacji pracy. Innymi słowy, roboty humanoidalne nie zastąpią opiekunów sprawujących usługi nad podopiecznymi w ich własnych domach. Nie oznacza to jednak, że wraz z przyspieszeniem technologicznej rewolucji, model transgranicznej opieki domowej nie ulega stopniowym przemianom. Co ciekawe, najwięcej badanych zwróciło uwagę, że ilustracją tych procesów jest m.in. korzystanie z urządzeń i aplikacji przez personel opiekuńczy w ich codziennej pracy. Przede wszystkim ogromną popularnością cieszą się translatory oparte na modelu sztucznej inteligencji i uczeniu maszynowym, które stanowią alternatywę w komunikacji dla pracowników ze słabą znajomością języka niemieckiego.

Z roku na rok rośnie jednak znaczenie platformizacji pracy opiekuńczej. Nie tylko w Niemczech i Polsce, ale także w Hiszpanii, Holandii czy Francji pojawiają się kolejne aplikacje ułatwiające docieranie przez osoby fizyczne do osób oferujących swoje usługi (np. sprzątania, gotowania czy opieki). Raport PSOD ujawnił rosnące znaczenie m.in. platformy marta.de, której popularność może stanowić w kolejnych latach zagrożenie dla tradycyjnych firm opiekuńczych. Firmy opiekuńcze, będące pośrednikiem pomiędzy gospodarstwami domowymi i opiekunami, obawiają się o swoją rolę na tym rynku. Równocześnie badani rozmówcy potwierdzają, że w swojej codziennej działalności coraz częściej korzystają z rozwiązań cyfrowych, usprawniających m.in. komunikację z pracownikami, ale także rekrutację pracowników.

Świadomy swoich praw personel opiekuńczy, czyli rosnąca sprawczość mobilnych opiekunów

Deficyt personelu opiekuńczego i w konsekwencji rosnąca konkurencja firm opiekuńczych doprowadziło do umocnienia pozycji pracowników z doświadczeniem pracy w tym sektorze. Najważniejsze zmiany, jakie dostrzegają przedstawiciele firm opiekuńczych i eksperci to większa sprawczość tych pracowników i ich roszczeniowość. Ujawnia się to przede wszystkim na etapie negocjowania warunków pracy i zatrudnienia, jak również wsparcia ze strony firmy opiekuńczej. Oznacza to, że osoby z doświadczeniem pracy, dobrą znajomością języka i referencjami od poprzednich „klientów” mogą i dyktują warunki i okoliczności, na podstawie których chcą pracować. Wyraźne widać to po ogłoszeniu w 2021 roku orzeczeniu sądu pracy w sprawie bułgarskiej opiekunki, której przyznano zaległe wynagrodzenie za czas czuwania nad podopiecznym w modelu pracy 24-godzinnej. Sprawa ta odbiła się głośnym echem w przestrzeni medialnej i była przedmiotem dyskusji wśród opiekunek osób starszych.

Mając na uwadze powyższe, w kolejnych latach można oczekiwać umacniania się pozycji pracowników mobilnych. Procesowi temu sprzyja także tworzenie wspólnotowości personelu opiekuńczego wyrażana aktywnie w mediach społecznościowych. Pracownicy z Polski, co pokazały przeprowadzone badania, są aktywni na grupach Facebook, gdzie wymieniają się poradami, porównują swoje wynagrodzenia czy przestrzegają przed konkretnymi firmami opiekuńczymi. W dużo mniejszym stopniu podobną aktywność można obserwować w przypadku personelu ukraińskiego w Polsce. Eksperci wskazują jednak, że na korzyć pracowników z Ukrainy w Polsce działa dobra sytuacja na rynku pracy i dostępne alternatywy dla pracy w sektorze opieki domowej.

Wysychające źródło, czyli skąd czerpać pracowników

Problem z rekrutacją pracowników czy dużą ich rotacją pozostaje najpoważniejszym wyzwaniem dla firm opiekuńczych działających w transgranicznej przestrzeni. Na dotkliwość tego problemu firmy wskazują od dawna, jednak w najbliższych latach będzie on się dalej nasilał. Nieuchronność przyspieszonego procesu starzenia się ludności czy depopulacji dotyka kolejne kraje Unii Europejskiej, co pociąga za sobą konkurencję o pracowników (nie tylko w sektorze opieki domowej!). Pracownicy z Polski od wielu lat cieszą się dobrą renomą i korzystają z wypracowanej marki, dzięki czemu są pożądanymi pracownikami nie tylko w Niemczech. Korzystniejsze warunki finansowe w Szwajcarii sprawiają, że niemieccy klienci usług opieki zmuszeni są otwierać się na pracowników z innych państw. Przeprowadzone badania ujawniły rosnący trend zatrudniania w gospodarstwach domowych pracowników z nowych państw członkowski UE, czyli Rumunii, Bułgarii czy Chorwacji, ale także poszukiwanie zasobów pracy w Portugalii czy na Węgrzech. Dalszy spadek bezrobocia, osiągający rekordowo niski poziom (w Polsce w 2025 roku to 2,6%, w Czechach 2,7%) i rosnące wynagrodzenia mogą prowadzić do zmniejszania skłonności do wyjazdów migrantów z Europy Środkowo-Wschodniej.

Podobny problem intensyfikuje się także w Polsce. Choć nadal to polscy pracownicy dominują na rynku opieki domowej w Polsce, z roku na rok postępuje proces ukrainizacji tego rynku. Rekordowo duża obecność pracowników z nie rozwiązuje jednak deficytów na rynku pracy w Polsce. Najnowsze dane Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej wskazują na malejącą populację cudzoziemców w Polsce. W okresie 2023-2024 liczba dokumentów wydanych cudzoziemcom zmniejszyła się o 8%. Dalsze działania rządu prowadzące do odejścia od liberalnej polityki zatrudniania cudzoziemców i walka z agencjami zatrudnienia może prowadzić w kolejnych latach do utraty potencjału imigrantów w Polsce.

Podopieczny, czyli świadomy konsument usług opieki

Nie tylko personel opiekuńczy staje się bardziej świadomy swoich praw. Zmiana świadomości czy roszczeniowość dotyczy także podopiecznych, którzy przestają być biernymi konsumentami usług opiekuńczych. Przedstawiciele badanych firm wskazują, że niemieccy klienci oczekują coraz lepszej jakości usług i artykułują precyzyjne oczekiwania względem pracowników mobilnych. Również rodziny podopiecznych aktywizują się i nawiązują współpracę, starając się w ten sposób wpływać na politykę w zakresie opieki długoterminowej. W Polsce nie obserwuje się takich inicjatyw, jednak można oczekiwać że w przyszłości powstaną organizacje reprezentujące interesy rodzin i podopiecznych.

Niezrealizowana “ukrainizacja” opieki, czyli wpływ wojny w Ukrainie na sektor usług opieki

Trzy lata po pełnoskalowej agresji Rosji na Ukrainę okazuje się, że uwolnienie potencjału migracyjnego kilku milionów kobiet w wieku aktywności zawodowej nie zrewolucjonizowało rynku opieki domowej. Podobne ustalenia płyną z omawianego Raportu, który potwierdza, że migranci wojenni wybrali inne sektory zatrudnienia. W pierwszych tygodniach po 24 lutego 2022 roku obserwowano doniesienia o tym, że część Ukraińców goszczonych przez Polaków byli włączani w prace domowe, w tym opiekę nad osobami starszymi. Rzeczywista skala tego zjawiska jest trudna do uchwycenia. Badania zrealizowane przez Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego wskazują, że jedynie 3-4% migrantek podjęło zatrudnienie w sektorze prac na rzecz gospodarstw domowych. Brakuje jednak podobnych badań w Niemczech, pozwalających określić w jakim stopniu opieka domowa z zamieszkaniem stała się pierwszą pracą dla migrantów wojennych.

Przeprowadzone badania rzuciły światło na inny problem, który podnosiły opiekunki z Polski. Wyrażały one swoje obawy o ryzyko obniżania stawek za pracę w związku z potencjalnym wejście do sektora tysięcy nowych pracowników. Badane pracowniczki zakładały, że migrantki z Ukrainy wejdą w nieformalny segment opieki domowej a tym samym mogą stanowić poważną i nieuczciwą konkurencję dla Polek legalnie zatrudnionych przez firmy w Polsce. Z perspektywy firm opiekuńczych w Polsce zmiana ta może oznaczać m.in. większą chęć delegowania pracowników ukraińskich do gospodarstw domowych w Niemczech. Najnowsze badania w tym zakresie ujawniają rosnącą populację pracowników z państw trzecich, dla których Polska jest krajem tranzytowym.

Podsumowanie

Bez wątpienia, w kolejnych latach czeka nas dalszy popyt na pracowników mobilnych w opiece domowej. Przeprowadzone badania wykazały, że do 2030 roku będzie świadkami raczej ewolucji niż rewolucji w transgranicznej opiece pomiędzy Niemcami, Polską i Ukrainą. Choć może maleć skłonność Polaków do pracy w tym sektorze, firmy opiekuńcze cechują się dużą elastycznością i gotowością poszukiwania nowych „rezerwuarów” dobrych pracowników. Pracownicy z Ukrainy jedynie w niewielkiej części wypełnili luki na rynku opieki domowej. Zakończenie wojny w Ukrainie i powroty znacznej części Ukraińców do ojczyzny mogą negatywnie wpłynąć na ten sektor. Już obecnie pracownicy mobilni stają się bardziej świadomi swoich praw pracowniczych i nie godzą się na prekaryjne warunki zatrudnienia. Można zatem oczekiwać, że w najbliższych latach ten trend jeszcze się umocni. Co ciekawe, również osoby ze słabą znajomością języka, zainteresowane pracą w Niemczech mogą być zachęcane do tego dzięki powszechnemu zastosowani technologii komunikacyjnych w codziennej pracy. Pomimo że niemieccy klienci mają wygórowane oczekiwania wobec personelu opiekuńczego (tak uważają firmy opiekuńcze), będą musieli godzić się na warunki pracy i zatrudnienia, jakich oczekują pracownicy mobilni.

dr Kamil Matuszczyk – polityk społeczny, adiunkt na Wydziale Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych, Uniwersytet Warszawski oraz badacz w Ośrodku Badań nad Migracjami, Uniwersytet Warszawski. Kierownik dwóch grantów badawczych Narodowego Centrum Nauki, poświęconych problematyce opieki długoterminowej i polityki migracyjnej. Współpracował z kilkoma uczelniami europejskimi (m.in. Utrecht University, Humboldt University w Berlinie, NTNU w Trondheim) oraz z Deutsche Zentrum für Integrations- und Migrationsforschung (DeZIM) w Berlinie. Specjalizuje się w jakościowych badaniach rynku usług opiekuńczych, migracji zarobkowych, mobilności wewnątrz Unii Europejskiej, polityki demograficznej i polityki rynku pracy.