Społeczeństwo się starzeje, a seniorzy są coraz bardziej aktywni. Aby mogli w pełni uczestniczyć w życiu społecznym, potrzebują jednego: dostępności. Co to znaczy? Co każdy z nas może zrobić, by było lepiej?

Artykuł partnerski. Departament Dostępności Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Społeczeństwo się zmienia – seniorów przybywa

Starzenie się często wiąże się z różnymi ograniczeniami – słabszym wzrokiem, gorszą koordynacją ruchową, zmniejszoną siłą czy trudnościami z poruszaniem się. Dla wielu seniorów codzienne czynności, takie jak wchodzenie po schodach, podnoszenie zakupów czy korzystanie z transportu publicznego, stają się coraz większym wyzwaniem. Często pojawiają się też problemy z obsługą nowych technologii, takich jak bankowość internetowa, aplikacje mobilne czy biletomaty.

Z wiekiem zwiększa się również podatność na zmęczenie, trudności z koncentracją i przetwarzaniem skomplikowanych informacji. Przykładowo, długie formularze, skomplikowane komunikaty urzędowe czy zbyt szybkie tempo mówienia w infolinii mogą sprawić, że osoba starsza poczuje się zagubiona i wykluczona.

To wszystko są naturalne zmiany wynikające z procesu starzenia, które nie powinny być powodem do marginalizacji, lecz impulsem do działania. Dlatego tak ważne jest, by już na etapie projektowania przestrzeni publicznych, budynków, usług czy komunikatów myśleć o tych potrzebach. Chodzi nie tylko o niskie krawężniki, poręcze przy schodach czy ławki na przystankach, ale również o proste i czytelne informacje, pomocną obsługę, możliwość załatwienia sprawy bez pośpiechu.

Stworzenie przyjaznego środowiska dla osób starszych to nie przywilej, ale standard, który służy wszystkim. Przestrzeń dostępna dla seniorów będzie jednocześnie wygodniejsza dla rodziców z dziećmi, osób po urazach czy każdego z nas w gorszy dzień. Dlatego dostępność nie jest czymś „dla nich” – to inwestycja w przyszłość nas wszystkich.

Co oznacza dostępność?

Dostępność to możliwość pełnego uczestniczenia w życiu społecznym – niezależnie od wieku, sprawności, sytuacji zdrowotnej czy życiowej. To znaczy, że każdy powinien mieć równe szanse, aby wejść do budynku, przeczytać informację, zrozumieć komunikat czy skorzystać z aplikacji.

Z dostępności korzystają nie tylko osoby z niepełnosprawnościami. To także kobiety w ciąży, rodzice z dziećmi, osoby po kontuzjach, seniorzy i wiele innych osób w tzw. sytuacji czasowej niepełnosprawności. Nawet ktoś młody i zdrowy może skorzystać z windy, jeśli ma ze sobą ciężką walizkę.

W Polsce kwestie dostępności podmiotów publicznych reguluje między innymi ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Nakłada ona na instytucje publiczne obowiązek usuwania barier i tworzenia rozwiązań, które ułatwią wszystkim korzystanie z usług.

Filary dostępności

Dostępność dzieli się na kilka kluczowych obszarów, które razem tworzą środowisko przyjazne wszystkim – niezależnie od wieku, stanu zdrowia, sprawności czy sytuacji życiowej. Mowa tu między innymi o dostępności architektonicznej i informacyjno-komunikacyjnej. Każdy z tych elementów pełni ważną rolę w zapewnianiu równego udziału w życiu społecznym.

To właśnie te filary sprawiają, że codzienne sprawy – jak wizyta w urzędzie, umówienie się do lekarza, załatwienie sprawy, uczestnictwo w wydarzeniu kulturalnym czy zdobycie informacji o świadczeniach – stają się możliwe bez stresu, zbędnych barier i konieczności proszenia o pomoc. Dostępność to nie tylko udogodnienie dla osób z niepełnosprawnościami – to podejście, które odpowiada na potrzeby wszystkich ludzi: starszych, rodziców z dziećmi, osób z czasową niedyspozycją, a także tych, którzy po prostu chcą funkcjonować samodzielnie i komfortowo.

Tworzenie środowiska dostępnego to inwestycja w równość, niezależność i godność każdej osoby. To również przejaw szacunku i odpowiedzialności społecznej – bo społeczeństwo dostępne to społeczeństwo włączające, w którym nikt nie zostaje na marginesie z powodu barier, których można było uniknąć.

1. Dostępność architektoniczna

To możliwość poruszania się po chodnikach, wejścia do budynku, poruszania się po nim i skorzystania z jego przestrzeni – bez barier i przeszkód. Oznacza to między innymi:

  • brak progów i schodów (lub zapewnienie rampy, podjazdu albo windy),
  • szerokie drzwi i korytarze, umożliwiające przejazd wózkiem inwalidzkim lub dziecięcym,
  • drzwi, które otwierają się automatycznie albo łatwo – bez użycia dużej siły,
  • czytelne oznaczenia, także dotykowe lub w alfabecie Braille’a,
  • dobrze oświetlone schody i ciągi komunikacyjne,
  • dostępne toalety, przystosowane do potrzeb różnych użytkowników.

Ale dostępność architektoniczna to nie tylko techniczne rozwiązania. To również dobre planowanie przestrzeni, które daje ludziom poczucie swobody i bezpieczeństwa. Budynek dostępny to taki, w którym starsza osoba nie musi się stresować, że nie pokona schodów, a mama z wózkiem nie musi szukać wejścia z tyłu.

2. Dostępność informacyjno-komunikacyjna

Ten obszar obejmuje sposób przekazywania informacji i możliwość porozumiewania się z innymi. To nie mniej ważne niż sama dostępność fizyczna. Nawet jeśli wejdziemy do budynku, ale nie wiemy, co, gdzie i jak załatwić – czujemy się zagubieni.

Dlatego tak ważne jest, by:

  • informacje były proste i zrozumiałe – bez skomplikowanego języka urzędowego,
  • czcionki były duże i czytelne, a kontrast tekstu do tła odpowiedni,
  • były dostępne informacje głosowe, napisy lub piktogramy – czyli ikony graficzne pomocne dla osób, które nie czytają lub słabiej widzą,
  • można było uzyskać pomoc w rozmowie bezpośredniej, telefonicznej lub przez e-mail,
  • instytucja zapewniała wsparcie w języku migowym – np. przez tłumacza PJM lub system wideotłumacza online.

Dostępność informacyjno-komunikacyjna dotyczy też języka prostego i empatycznego podejścia – bo dobre informacje to takie, które są naprawdę użyteczne.

Codzienne sytuacje, które pokazują problem

Z wiekiem wiele czynności, które kiedyś były rutynowe, zaczyna sprawiać coraz więcej problemów. Dla osoby starszej wyjście do urzędu czy przychodni może być prawdziwym wyzwaniem – nie tylko fizycznym, ale też psychicznym. Klatka schodowa bez windy to często bariera nie do pokonania, zwłaszcza dla tych, którzy poruszają się z pomocą laski, balkonika czy wózka. Wysokie stopnie, śliskie nawierzchnie, brak poręczy – to wszystko zwiększa ryzyko upadków, a każdy taki wypadek może skończyć się poważnym urazem i długą rekonwalescencją.

W przestrzeni publicznej osoby starsze często nie mają, gdzie usiąść i odpocząć. Brakuje ławek, szczególnie w dłuższych ciągach pieszych czy przed wejściami do instytucji publicznych. W przychodniach czy urzędach miejsca do siedzenia są nieliczne albo niewygodne – co dla osoby z bólami stawów czy kręgosłupa jest szczególnie dotkliwe. Nawet krótki czas oczekiwania w kolejce może stać się nie do zniesienia, jeśli nie ma możliwości usiąść.

Dokumenty urzędowe często napisane są trudnym, specjalistycznym językiem. Dla wielu starszych osób – które nie korzystały z komputera w pracy, nie miały kontaktu z językiem prawnym czy urzędowym – zrozumienie, co właściwie mają podpisać lub o co się ubiegać, bywa bardzo trudne. Brakuje prostych tłumaczeń, wizualnych wskazówek, a czasem też wsparcia drugiej osoby, która pomogłaby przejść przez procedury.

Dodatkowo, brak informacji głosowych w budynkach publicznych, nieczytelne oznakowanie czy trudne do zlokalizowania wejścia powodują, że seniorzy czują się zagubieni i zdezorientowani. Wiele osób w podeszłym wieku ma problemy ze słuchem, wzrokiem, pamięcią – a to sprawia, że bez czytelnych, powtarzalnych komunikatów trudno im się odnaleźć.

Dostępność to także sposób, w jaki traktujemy osoby ze szczególnymi potrzebami – zwłaszcza w bezpośrednim kontakcie. Dla seniora, który ma trudność z poruszaniem się, słabiej słyszy lub nie zna się na procedurach, kluczowe może być to, czy ktoś spokojnie wyjaśni mu zasady, pomoże w wypełnieniu formularza albo po prostu nie pogania. To właśnie pracownicy urzędów, przychodni często decydują, czy osoba starsza poczuje się zaopiekowana, czy wykluczona. Dlatego tak ważne jest, by szkolenia z obsługi klienta uwzględniały różnorodność potrzeb – od trudności komunikacyjnych, przez ograniczenia ruchowe, po zwykłą niepewność wobec nowej sytuacji.

Wszystkie te bariery – fizyczne, komunikacyjne i społeczne – mają wspólny skutek: ograniczają samodzielność osób starszych. A przecież samodzielność to kluczowy element poczucia własnej wartości, sprawczości i godności. Kiedy senior przestaje wychodzić z domu, bo nie czuje się bezpiecznie, zaczyna tracić kontakt ze światem. Z czasem pojawia się poczucie izolacji, zależność od innych i pogarszający się stan zdrowia – nie tylko fizyczny, ale też psychiczny.

Dlatego tak ważne jest, by przestrzeń publiczna i podmioty publiczne były dostępne. To nie jest luksus czy dodatek – to warunek umożliwiający godne życie w starzejącym się społeczeństwie. Dostępność jest prawem osób o szczególnych potrzebach.

Jak zgłosić brak dostępności?

Jeśli podmiot publiczny nie zapewnia dostępności architektonicznej lub informacyjno-komunikacyjnej, osoba ze szczególnymi potrzebami (np. senior) lub jej opiekun prawny może złożyć wniosek o zapewnienie dostępności. Najpóźniej we wniosku trzeba wskazać co chcemy załatwić lub z jakiej usługi skorzystać. Może to być na przykład zebranie rodziców w szkole, załatwienie sprawy w urzędzie, wizyta lekarska, wypożyczenie książek z biblioteki.

Wniosek powinien zawierać:

  • Dane kontaktowe wnioskodawcy, czyli nasze imię i nazwisko, adres, ewentualnie numer telefonu lub adres e-mail.
  • Opis bariery, która utrudnia lub uniemożliwia załatwienie danej sprawy (np. schody do budynku, brak windy, brak tłumacza polskiego języka migowego). Jeśli oczekujemy konkretnego rozwiązania problemu z dostępnością, również powinniśmy o tym napisać.
  • Informację, w jaki sposób instytucja ma się z nami kontaktować w sprawie wniosku.

Podmiot publiczny ma 14 dni na zapewnienie dostępności. Jeśli wymaga to więcej czasu, może wydłużyć realizację wniosku do 2 miesięcy. Musi jednak niezwłocznie powiadomić
o tym osobę, która złożyła dany wniosek. Może się również zdarzyć, że zgłoszona bariera będzie niemożliwa do usunięcia. Wówczas podmiot publiczny musi nie tylko powiadomić
o tym fakcie, ale też zapewnić osobie ze szczególnymi potrzebami dostęp alternatywny (np. asystę innej osoby).

A co w sytuacji, jeśli podmiot publiczny nie zapewni dostępności mimo złożonego wniosku? Wówczas można złożyć skargę na brak dostępności do Prezesa Zarządu PFRON. Ważne, aby zrobić to w ciągu 30 dni od dnia, w którym podmiotowi publicznemu upłynął termin na zapewnienie dostępności lub od dnia otrzymana odmowy zapewnienia dostępności. Skarga powinna zawierać podobne informacje do tych złożonych we wniosku o zapewnienie dostępności. Po jej rozpatrzeniu Prezes Zarządu PFRON wydaje decyzję, w której może nakazać podmiotowi publicznemu zapewnienie dostępności w określony sposób. Wskazuje również termin, w którym dostępność musi być zapewniona.

Gdzie szukać wsparcia i informacji?

Masz pytania? Potrzebujesz pomocy w przygotowaniu pisma? Zgłoś się do Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON):