50 lat Uniwersytetów Trzeciego Wieku. Rozmowa z Krystyną Lewkowicz, prezeską OPUTW

W 2025 roku Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce obchodzą swoje wielkie 50-lecie. Od pionierskiej inicjatywy prof. Haliny Szwarc po ogólnokrajowy ruch, który zrzesza dziś blisko 700 placówek i setki tysięcy słuchaczy – UTW stały się kluczowym elementem aktywizacji i edukacji seniorów. O roli i przyszłości UTW, a także o jubileuszowych obchodach rozmawiamy z Krystyną Lewkowicz, prezeską Ogólnopolskiego Porozumienia UTW.

W Polsce działa już około 700 Uniwersytetów Trzeciego Wieku. Co sprawia, że ta forma aktywności seniorów cieszy się tak dużą popularnością?

Ruch Uniwersytetów Trzeciego Wieku, zapoczątkowany w 1975 roku przez prof. Halinę Szwarc, przeszedł w ciągu ostatnich 50 lat ogromną ewolucję zarówno pod względem instytucjonalnym, jak i programowym. Założony przez profesor Szwarc Uniwersytet na warszawskim Marymoncie, funkcjonujący do dziś, również znacząco różni się od swojego pierwowzoru. Wpłynęły na to zmieniające się warunki społeczno-ekonomiczne, dynamicznie rosnąca populacja osób starszych oraz ich zróżnicowane potrzeby. Kluczową rolę odegrały także rosnąca świadomość obywatelska, ambicje i oczekiwania seniorów.

Jak scharakteryzowałaby Pani obecną populację seniorów?

Współczesna populacja seniorów, licząca blisko 10 milionów osób, to ogromny potencjał intelektualny i społeczny. To ludzie, którzy chcą żyć aktywnie, rozwijać się, nadążać za cyfryzującym się światem, podróżować, korzystać z dóbr kultury, a nawet rozpoczynać nowe kariery zawodowe lub artystyczne. Seniorzy coraz lepiej rozumieją swoją wartość i potrafią jasno artykułować swoje potrzeby oraz oczekiwania, przyczyniając się do kształtowania przestrzeni przyjaznej zarówno dla siebie, jak i dla kolejnych pokoleń. Są to świadomi obywatele, wymagający konsumenci, aktywni pacjenci i – co istotne – liczna grupa wyborców.

Mają odwagę wyrażać swoje opinie, formułować postulaty i dążyć do ich realizacji. Chcą mieć swoich przedstawicieli i wpływać na decyzje dotyczące ich życia. Wobec tego politycy, kolejne rządy, samorządy, liderzy UTW oraz przedstawiciele tzw. srebrnej gospodarki muszą sprostać tym oczekiwaniom i dostosować swoją ofertę do potrzeb coraz bardziej świadomego i aktywnego pokolenia seniorów.

Jakim z tych oczekiwań wychodzą naprzeciw UTW?

W ramach  UTW, oprócz działań edukacyjnych, działają chóry, teatry, kabarety, zespoły folklorystyczne, pracownie artystyczne, fotograficzne, malarskie, rękodzieła artystycznego, różnorodne kluby zainteresowań zrzeszające hobbystów, brydżystów, poetów, podróżników, obrońców dziedzictwa kulturalnego, przyrodniczego, miłośników zwierząt i wiele innych.

Niektóre UTW powołały redakcje i rozpoczęły wydawanie własnych biuletynów, tomików wierszy, wspomnień, a nawet monografii o tematyce senioralnej. Tak rozbudowana oferta spowodowała, że Uniwersytety Trzeciego Wieku stanowią bezpieczną przystań dla osób starszych, zapewniają  osobisty rozwój, a nawet nowe kariery, przeciwdziałają samotności i wykluczeniu, oferują niezwykle szeroką ofertę twórczego spędzania wolnego czasu, a czasem zastępują rodzinę. Co ważne, odpowiadają na podstawowe potrzeby społeczne ludzi, do jakich należy m.in. potrzeba przynależności do grupy, akceptacji otoczenia i poczucia szeroko pojętego bezpieczeństwa. Ruch ten ma ogromne zasługi w dziedzinie kreowania polityki senioralnej.

No właśnie, czy UTW mają realny wpływ na decydentów politycznych? Czy czują Państwo instytucjonalną siłę w lobbowaniu na rzecz zmian, których oczekują środowiska senioralne?

Wszystkie ważne wydarzenia senioralne ostatnich 20 lat miały miejsce z inspiracji lub przy aktywnym udziale słuchaczy Uniwersytetów Trzeciego Wieku. To właśnie dlatego środowiska UTW naturalnie stały się cenionym i aktywnym partnerem władz publicznych w kreowaniu nowoczesnej polityki senioralnej.

Do kluczowych osiągnięć, które są dziełem środowiska UTW, należy między innymi powstanie parlamentarnego zespołu ds. UTW, a także legislacyjne unormowanie tworzenia rad seniorów. Istotnym krokiem było również utworzenie pierwszego systemowego funduszu wsparcia organizacji senioralnych – ASOS. Kolejnym ważnym momentem było powołanie pierwszego w administracji publicznej Departamentu ds. Polityki Senioralnej w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej.

Rok 2012 został ustanowiony Rokiem UTW, co symbolicznie podkreśliło znaczenie ruchu senioralnego w Polsce. W kolejnych latach powstała Rada ds. Polityki Senioralnej, a w polskim parlamencie utworzono pierwszą w historii stałą Komisję Polityki Senioralnej, a później także jej odpowiednik w Senacie. Szczególnie ważnym etapem była konsolidacja ruchów senioralnych w Polsce w latach 2005–2015, która doprowadziła do powołania Obywatelskiego Parlamentu Seniorów – organizacji przedstawicielskiej skupiającej wszystkie środowiska senioralne.

To właśnie między innymi dzięki zaangażowaniu słuchaczy UTW i szerokiej współpracy różnych środowisk senioralnych udało się stworzyć solidne fundamenty nowoczesnej polityki senioralnej w Polsce.

Uniwersytety Trzeciego Wieku funkcjonują w zróżnicowanych formach organizacyjno-prawnych. Czy powinno się to jakoś usystematyzować?

Nie wydaje się to możliwe ani konieczne. Polski model funkcjonowania UTW lepiej postrzegać jako zróżnicowany i elastyczny. Istnieją UTW działające jako samodzielne stowarzyszenia, przy uczelniach wyższych, w strukturach jednostek samorządu terytorialnego, a także w ramach innych podmiotów prawnych, takich jak regionalne towarzystwa kulturalne, spółki sportowe, zakłady doskonalenia zawodowego, cechy rzemiosł, związki wyznaniowe czy organizacje ekumeniczne. Ta ostatnia grupa jest szczególnie trudna do identyfikacji, ponieważ nie figuruje w oficjalnych rejestrach i nie obejmują jej żadne statystyki. Najczęściej dowiadujemy się o ich istnieniu przy okazji takich wydarzeń jak Wielki Kongres UTW.

Równie zróżnicowane są formy realizacji zadań statutowych UTW. Oprócz działalności edukacyjnej obejmują one także aktywność wydawniczą, sportową, turystyczną, artystyczną, integracyjną i wolontariacką. Zajęcia odbywają się nie tylko w salach wykładowych, ale również w plenerach, na stadionach, w pasiekach, manufakturach, muzeach, bibliotekach i wielu innych miejscach.

Większość UTW posiada rady programowe, które regularnie badają potrzeby swoich słuchaczy i starają się im sprostać, efektywnie wykorzystując lokalne zasoby. Coraz częściej powstają także regionalne struktury – związki i federacje skupiające UTW w poszczególnych województwach. Jest to odpowiedź na specyfikę danego regionu, politykę senioralną prowadzoną przez władze wojewódzkie oraz dostępne źródła finansowania. Struktury te nie konkurują ze sobą, lecz pozwalają na lepsze wykorzystanie lokalnych możliwości i silniejszą integrację środowiska senioralnego.

Czy można  UTW nazwać rzecznikami praw osób starszych?

Zdecydowanie tak, a zakres tego rzecznictwa odpowiada coraz szerszym i bardziej zróżnicowanym potrzebom seniorów. Już w 2005 roku Uniwersytety Trzeciego Wieku rozpoczęły proces konsolidacji różnych środowisk i organizacji senioralnych, przyczyniając się do powstania silnego ruchu obywatelskiego. Jego efektem było jedno z najważniejszych osiągnięć w polityce senioralnej – pierwsze w Polsce ogólnopolskie przedstawicielstwo i organ rzeczniczy interesów osób starszych, czyli Obywatelski Parlament Seniorów. To unikatowa w świecie formacja okołoparlamentarna, która reprezentuje wszystkie środowiska senioralne. Już samo miejsce obrad – Sala Posiedzeń Sejmu RP nadaje rangę dyskusji i dialogu z najwyższymi władzami publicznymi o najważniejszych sprawach seniorów.

UTW odegrały kluczową rolę w inspirowaniu wdrażania nowoczesnych technologii informatycznych i systemowych rozwiązań poprawiających jakość życia seniorów. Przyczyniały się do badań warunków życia osób starszych, standardów opieki stacjonarnej, rozwijania gerontologii oraz kształtowania pozytywnego wizerunku seniora w społeczeństwie. Promowały edukację prozdrowotną, aktywność fizyczną, intelektualną i artystyczną, a także otwartość na nowe technologie i wyzwania przyszłości.

W ten sposób UTW nie tylko tworzyły fundamenty nowoczesnej polityki senioralnej, lecz także inspirowały władze do zmiany podejścia do osób starszych – nie jako obciążenia budżetu i systemu opieki zdrowotnej, ale jako ogromnego potencjału społecznego i ekonomicznego. Seniorzy, wspierani przez UTW, stali się istotnym elementem tzw. srebrnej gospodarki, która może stanowić ważny czynnik rozwoju gospodarczego.

A jakie są największe wyzwania UTW? Dotychczas rozmawialiśmy tylko o pozytywach. Czy można jakoś systemowo wspomóc UTW?

Populacja ich słuchaczy także się starzeje, co sprawia, że coraz trudniej znaleźć wśród nich osoby w wieku 55–60 lat. Mediana wieku wyraźnie przesunęła się w kierunku 75–80 lat, a seniorzy z tej grupy mają inne potrzeby i możliwości niż młodsze pokolenie uczestników.

Kolejnym wyzwaniem jest brak wykwalifikowanej kadry menedżerskiej przygotowanej do nowoczesnego zarządzania organizacją. Gdy długoletni lider odchodzi, organizacja często przeżywa kryzys przywództwa, co może wpłynąć na jej dalsze funkcjonowanie.

Nie można też ignorować problemu wypalenia zawodowego, które dotyka nie tylko młodsze pokolenia, ale także osoby od lat zaangażowane w działalność UTW. To stan wyczerpania, zniechęcenia i utraty wiary w ideały, którym poświęcili się z pasją. Dlatego tak ważne jest inspirowanie do podejmowania nowych inicjatyw i pokazywanie nowych perspektyw działania.

Czy istnieje jakiś modelowy UTW?

Nie istnieje jeden uniwersalny model doskonałego UTW, ale warto promować dobre praktyki. Nasza metoda to odrębny tryb szkoleń menedżerskich dla liderów UTW. Oferujemy im możliwość zdobycia doświadczenia przy organizacji najtrudniejszych wydarzeń, pracach legislacyjnych oraz imprezach masowych. Tworzymy warunki do realizacji autorskich pomysłów, umożliwiając zdobywanie unikalnych kompetencji – takich, których nie da się nauczyć w żadnej szkole. Dzięki wsparciu doświadczonych menedżerów uczestnicy mogą rozwijać się bez zbędnego stresu i ryzyka.

Uczymy zarządzania ryzykiem, budowania sieci partnerstw z podmiotami społecznie odpowiedzialnego biznesu. Przedsiębiorstwa również dostrzegają te wyzwania i chętnie angażują się w ich rozwiązanie. Być może warto stworzyć w ramach programu, na przykład Aktywni+ ścieżkę rozwoju menedżerskich kompetencji dla liderów organizacji senioralnych.

W tym roku obchodzimy 50-lecie Uniwersytetów Trzeciego Wieku w Polsce. Jakie wydarzenia jubileuszowe będą okazją do podkreślenia ich dorobku oraz potencjału współczesnych seniorów?

Od marca 2024 roku odbywają się liczne wydarzenia jubileuszowe – konferencje, festiwale, a także imprezy sportowe i artystyczne – na poziomie lokalnym, regionalnym, ogólnopolskim i międzynarodowym. W finałowych uroczystościach wezmą udział przedstawiciele polskich oraz około 30 polonijnych Uniwersytetów Trzeciego Wieku z Litwy, Łotwy, Ukrainy, Mołdawii, Czech, Austrii, Wielkiej Brytanii, a nawet Kazachstanu.

Więź z Polakami, których losy historyczne pozostawiły poza granicami kraju, ma ogromne znaczenie dla obu stron. Dla zagranicznych gości przygotowano specjalny program kulturalny i turystyczny, aby ich pobyt w ojczyźnie był niezapomnianym przeżyciem.

Kulminacyjnym punktem obchodów będzie międzynarodowy IV Wielki Kongres UTW, który odbędzie się 19 maja 2025 roku w Operze Narodowej w Warszawie z udziałem najważniejszych osób w państwie. IV Wielki Kongres UTW został objęty Honorowy  Patronatem Prezesa Rady Ministrów Donalda Tuska. Uroczystości jubileuszowe mają na celu podkreślenie i promocję ogromnych dokonań ruchu UTW. W związku z jubileuszem powstanie monografia dokumentująca jego historię i dorobek, a także specjalna wystawa. Ponadto procedowany jest w Senacie RP projekt uchwały, która oficjalnie uhonoruje ten wyjątkowy wkład w rozwój polityki senioralnej.

Aby docenić artystyczną działalność seniorów związanych z UTW, komitet organizacyjny postanowił zorganizować eliminacje regionalne, które będą odbywać się przez cały 2024 rok. Ich celem jest wyłonienie najlepszych zespołów seniorskich w kraju. Laureaci wystąpią podczas Kongresu w jednym z najbardziej prestiżowych miejsc – w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej w Warszawie. W części artystycznej wydarzenia zaprezentuje się osiem seniorskich zespołów z całej Polski. Występ na deskach Opery Narodowej to wyjątkowe wyróżnienie i nagroda dla amatorskich grup artystycznych, które często osiągają niemal profesjonalny poziom.

Jakie jest główne przesłanie obchodów jubileuszowych ?

Kształtowanie nowej tożsamości seniora w społeczeństwie i gospodarce, tworzenie etosu osoby starszej, budowanie jej pozytywnego wizerunku oraz zapewnienie realnego wpływu na otaczającą rzeczywistość. Istotnym aspektem tej misji jest także walka z ageizmem – wszelkimi przejawami dyskryminacji ze względu na wiek, które niestety wciąż są obecne w różnych obszarach życia społecznego.

O seniorów należy dbać nie tylko poprzez zapewnienie im odpowiedniej opieki zdrowotnej i pielęgnacyjnej, ale także poprzez tworzenie warunków do dalszego rozwoju osobistego, aktywnego spędzania czasu oraz zapewnienie szeroko pojętego bezpieczeństwa.

Coraz więcej decydentów, przedsiębiorców, polityków i samorządowców dostrzega tę potrzebę i angażuje się we współpracę ze środowiskiem seniorów. Realizacja idei zrównoważonego rozwoju nie jest jedynie hasłem – to jedno z kluczowych zadań ruchu senioralnego w Polsce.

Jak można akredytować się na Kongres?

Prowadzimy akredytację poprzez stronę internetową www.fundacjaoputw.pl. Tam znajdziecie Państwo arkusz akredytacyjny, który należy przesłać drogą elektroniczną na podany tam adres. Niestety ilość miejsc jest ograniczona, limitowana pojemnością sali Teatru Wielkiego – Opery Narodowej.

Dziękuję za rozmowę.

Rozmawiał Piotr Czubowicz