Prezentowany tekst został oparty o opublikowane w 2011 i w 2012 dwie analizy funkcjonowaniu lokalnych systemów i sieci wsparcia społecznego. Analizę taką przeprowadziłam kierując modułem B3 w projekcie „Diagnoza problemów społecznych i monitoring polityki rozwoju zasobów ludzkich w Katowicach”, który poświęcony był w całości problemom funkcjonowania lokalnych systemów wsparcia dla klientów Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Katowicach oraz dla innych mieszkańców miasta1. Korzystam w nim również z badań przeprowadzonych pod kierunkiem dr Marioli Racław, referowanych w publikacji „Publiczna troska, prywatna opieka. Społeczności lokalne wobec osób starszych”, w których zaprezentowano i poddano wnikliwej analizie lokalne wzorce działań wobec osób starszych, ze szczególnym uwzględnieniem pozycji i roli seniorów oraz opiekunów nieformalnych w tych systemach.
Tekst: dr hab. Dobroniega Trawkowska, Instytut Socjologii UŚ
Celem tego artykułu jest zwrócenie uwagi na uwarunkowania wybranych problemów ujawnionych w badaniach nad lokalnymi systemami wsparcia dla osób starszych. Pierwszym problemem jest niezaspokojona potrzeba zapewnienia spójności i ciągłości funkcjonowania lokalnego systemu wsparcia. Drugi wiąże się z trudnościami w zapewnieniu określonych usług, sprawnego zarządzania nimi, a przy tym zapewnieniu korzystającym z nich seniorom poczucia wartości i możliwości wpływu na ich jakość i zakres. Trzeci to problem angażowania seniorów w wymiany wewnątrzpokoleniowe i międzypokoleniowe, z czym wiązany jest postulat ich aktywizacji. Proponuję spojrzeć na te problemy z perspektywy działań podejmowanych lub zaniechanych przez instytucje, organizacje, grupy tworzące lokalne systemy wsparcia seniorów i ich rodzin, opierając się na wynikach wspomnianych badań.
Filarami lokalnych systemów wsparcia w badanych społecznościach są: instytucje publiczne, organizacje pozarządowe i wyznaniowe, komercyjne placówki świadczące usługi opiekuńcze oraz opiekunowie nieformalni. Podmiotami lokalnymi, na poziomie gmin i powiatów, są: ośrodki pomocy społecznej, szpitale i domy pomocy społecznej, dzienne ośrodki wsparcia seniorów, stowarzyszenia i fundacje organizacje wyznaniowe, Uniwersytety Trzeciego Wieku, grupy wsparcia, samopomocowe, edukacyjne dla seniorów i członków ich rodzin, rynkowe organizacje świadczące usługi opiekuńcze. Nie we wszystkich badanych społecznościach podmioty reprezentujące te filary były obecne. Obecność wielu różnych podmiotów rodzi trudności w organizacji i zarządzaniu systemami wsparcia, ale niesie określone korzyści w postaci możliwości działania, zróżnicowanej i lepiej przystającej do potrzeb oferty pomocowej. W badaniach katowickich podkreślano wartość różnorodności w lokalnym systemie, dla dobrego zaspokojenia potrzeb seniorów i ich rodzin: „Nie można centralizować pomysłów, potrzebna jest różnorodność”2.
Z obu badań wynikało, że lokalna oferta wsparcia społecznego na rzecz seniorów i ich rodzin posiada podwójny wymiar. Z jednej strony należy ją rozumieć jako ofertę płynącą z nieformalnych sieci wsparcia (rodzina, przyjaciele, sąsiedzi, koledzy z pracy3), z sieci wsparcia utworzonych przez osoby borykające się z problemem/problemami np. grupy wsparcia, grupy samopomocowe, stowarzyszenia i fundacje, grupy edukacyjne, towarzyskie i inne rodzaje. Sieci wsparcia tworzone są również przez służby społeczne, publiczne i niepubliczne, jako zadanie tych służb (organizacji pozarządowych, publicznych służb pomocy społecznej, służb zatrudnienia) poprzez rozwijaną pracę socjalną. Pracownicy socjalni oraz inni przedstawiciele zawodów pomocowych sami tworzą takie sieci na potrzeby swoich klientów lub wykorzystują nieformalne sieci wsparcia w prowadzeniu działań pomocowych. Z drugiej strony służby społeczne są zobligowane (prawem) do tworzenia lokalnych systemów wsparcia dla określonych grup klientów, po rozpoznaniu ich sytuacji. Obowiązek przygotowania gminnych i powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych, jest czynnikiem potencjalnie stymulującym integrowanie działań różnych instytucji publicznych, rynkowych, stowarzyszeń, fundacji, organizacji kościelnych, małych grup o różnym stopniu sformalizowanej działalności. Wizytówką współpracy są programy i projekty angażujące lokalnych aktorów, partnerstwa publiczno-społeczne oraz niezinstytucjonalizowane formy współpracy, oparte o działania pracowników instytucji, przedstawicieli organizacji pozarządowych, mieszkańców, lokalnych liderów.
Ten podwójny wymiar (optyka) wsparcia społecznego – funkcjonowania sieci wsparcia obok i w ramach tworzonych lokalnych systemów wsparcia – jest niedocenianym, a także niewykorzystanym potencjałem w każdej społeczności lokalnej. W perspektywie podwójnej optyki wsparcia, na problemy wsparcia seniorów i ich rodzin można spojrzeć jako na rezultat a) słabości sieci wsparcia, b) problemów z integrowaniem lokalnych systemów wsparcia, c) niedojrzałości lub braku mechanizmów koordynacji i korekty działań ratowniczych, opiekuńczych, pomocowych, proponowanych w sieciach z działaniami promowanymi i podejmowanymi w lokalnych systemach wsparcia. Uważam, że zrozumienie, docenienie i wykorzystanie przez osoby decyzyjne podwójnej optyki lokalnego wsparcia może pomóc w stworzeniu i wykorzystaniu mechanizmów koordynacji i korekty działań sieci z działaniami lokalnych systemów.
Przeprowadzone badania wskazały, że choć mamy do czynienia z różnymi działaniami, na poziomie sieci i systemów, nie mamy do czynienia a) z ukształtowaną lokalnie polityką wobec osób starszych (polityką lokalną miejską lub nawet na poziomie dzielnic, nie tylko miasta), b) nisko zostało oceniane w badaniach organizowanie i zarządzanie lokalnymi systemami wsparcia seniorów i ich rodzin., c) zaobserwowano wpływ przekonań na rodzaje wybieranych i preferowanych w instytucjach i organizacjach strategii wspierania seniorów i członków ich rodzin.
Problemy lokalnych systemów wsparcia seniorów w świetle przeprowadzonych badań
Integrowanie albo inaczej, dopasowywanie i uspójnianie działań prowadzonych przez instytucje, organizacje pozarządowe i niekiedy z udziałem grup nieformalnych można rozpatrywać na dwu płaszczyznach, tj, na płaszczyźnie funkcjonalnej i normatywnej, które wzajemnie na siebie wpływają4.
Integrowanie na płaszczyźnie funkcjonalnej działań prowadzonych przez podmioty tak różnorodne, polega na tworzeniu warunków do współpracy oraz organizowaniu i koordynowaniu lokalnych przedsięwzięć (podział zadań i kompetencji, wyznaczania celów, zarządzania wspólnymi projektami na poziomie lokalnym, zapewnienia sprawnego komunikowania w granicach systemu). Jest procesem wprowadzania, monitorowania i ewaluowania zmian instytucjonalno-organizacyjnych i napotyka na liczne trudności. Wynikają one po części z przynależności tych podmiotów do odrębnych sektorów i obszarów działania. Część podmiotów działa wyłącznie na polu pomocy społecznej lub w sektorze zdrowia, a część na styku obu sektorów. Ta sytuacja rodzi problemy z dopasowaniem zakresów i procedur działań podejmowanych wspólnie. Inne problemy wynikają ze słabości sektorów: pozarządowego i komercyjnego. Słabość tych sektorów na terenach wiejskich powoduje nie tylko mniejszą podaż usług ze strony podmiotów, ale i wzrost znaczenia opieki nieformalnej oraz wzrost roli publicznych instytucji działających lokalnie w zaspokojeniu potrzeb osób starszych prowadzących samotnie gospodarstwa domowe i żyjących w rodzinach. W badaniach podkreślano samowystarczalność i samoorganizację opieki nieformalnej świadczonej przez członków rodzin, a przy tym jej niewidoczność dla lokalnych instytucji, i brak programów wsparcia kierowanych ku opiekunom osób starszych (Racław 2011).
Respondenci wskazywali na liczne trudności we współpracy instytucji publicznych i sektora pozarządowego. Z obu badań wynikało, że miasta posiadają niedostateczną wiedzę o zróżnicowanych oczekiwaniach wsparcia, potrzebach i zasobach bardzo zróżnicowanej kategorii seniorów (i ich rodzin). Wiedza ta jest rozproszona między instytucjami publicznymi i organizacjami pozarządowymi, podstawowym jej źródłem jest lokalny ośrodek pomocy społecznej, którego możliwości wspierania seniorów znajdujących się w lepszej sytuacji materialnej są ograniczone. Brakuje również pełnej wiedzy na temat przedsięwzięć realizowanych w instytucjach i organizacjach pozarządowych, gdyż projekty działań nie były znane pracownikom instytucji publicznych promujących je. Współpraca między instytucjami oraz między sektorami (między instytucjami publicznymi i pozarządowymi) była stymulowana najczęściej oczekiwaniami ustawodawcy i oczekiwaniami instytucji miejskich, a mniejszym stopniu wynikała z działań podejmowanych przez liderów organizacji pozarządowych, mieszkańców, radnych. Dominowały „miękkie” formy współpracy: współpraca polegająca na współdziałaniu w projekcie z niewielkim finansowym udziałem lub bez udziału finansowego instytucji lub organizacji pozarządowej, oraz współpraca polegająca na konsultowaniu projektu.
Wyniki przywoływanych badań wskazują na trudności w integrowaniu lokalnych systemów wsparcia seniorów na płaszczyźnie funkcjonalnej: trudności w koordynacji działań realizowanych we współpracy, dublowanie się zadań, niejasna rola poszczególnych instytucji w podejmowanym działaniu, brak orientacji rozmówców w przedsięwzięciach realizowanych przez ich własną instytucję lub organizacje, brak orientacji w działaniach innych instytucji, stosunkowo częste korzystanie z kontaktów i znajomości oraz koneksji rodzinnych we wspieraniu osób potrzebujących dla załatwienia spraw zawodowych5.
Drugi rodzaj trudności ujawnionych podczas badań lokalnych systemów wsparcia seniorów wiąże się z ważną, a niedocenianą w praktyce, rolą przekonań i wyobrażeń dla podejmowania lub zaniechania określonych rodzajów działań w sferze publicznej. Jak wynikało z badań prowadzonych pod kierunkiem M. Racław, rozumienie troski jako opieki lub wsparcia w rozwoju przez przedstawicieli lokalnych systemów wsparcia, wpływa na preferowane w tych systemach rodzaje działań wspierających seniorów i ich rodziny. „W każdej badanej gminie troska o osoby starsze była postrzegana jako obowiązek moralny najbliższych krewnych i rodziny. Wizję tę podzielali zarówno przedstawiciele samorządu czy innych instytucji publicznych, jak i reprezentanci lokalnego społeczeństwa obywatelskiego oraz mieszkańcy (seniorzy i ich opiekunowie) […..]. Takie rozumienie troski przesuwało jej pole ku opiece, wsparcie zaś oznaczało pomoc w codziennych czynnościach, towarzyszenie w postępującej starości, utracie zdrowia i sprawności. Nie powinno zatem dziwić, że przedstawiciele administracji lokalnej widzieli główną rolę samorządu w kompensowaniu braków opieki rodzinnej, a interwencja publiczna była uruchamiana w sytuacjach krytycznych lub na prośbę osób trzecich (sąsiadów, dalszych krewnych). Brak opiekuna i jego niewydolnoś
(głównie powodowana uzależnieniami) uzasadniały publiczne wsparcie opiekuńcze. Podtrzymywanie samodzielności seniora redukowano do usług opieki środowiskowej (w ramach struktur pomocy społecznej), ponieważ nawet pomoc finansowa lub rzeczowa była niemożliwa ze względu na przekraczanie progu interwencji socjlanej dla seniorów (uprawniającego do zasiłków z pomocy społecznej)” (Racław, Rosochacka-Gmitrzak, Sobiesiak, Zalewska, 2011, s. 288-289).
We wnioskach z badania katowickiego podkreślałam, że zabiegi decydentów, osób kierujących instytucjami, na rzecz udostępnienia wsparcia klientom i mieszkańcom napotykają na opór ze strony pracowników instytucji i organizacji miejskich. Wyniki badań ujawniły bierność pracowników w podejmowaniu działań umożliwiających lepsze dotarcie z ofertą pomocową, nietrafność dotychczasowych działań instytucji i organizacji w zakresie upowszechniania wsparcia, w tym wiedzy o formach wsparcia i jego dostępności. Ponadto udzielający pomocy byli przekonani, że znaczącym utrudnieniem w korzystania ze wsparcia instytucji i organizacji pozarządowych była presja środowiska. Presja ta wyrażała się w praktykach dyskryminacyjnych wobec osób korzystających z pomocy i braku społecznego przyzwolenia na korzystanie z pomocy. Wspierający podkreślali także brak ukształtowanych społecznie wzorów korzystania z pomocy przez osoby/rodziny ze wsparcia lokalnego. Aby przerwać kontynuowanie nietrafnych lub nie w pełni trafnych sposobów działania przez ludzi instytucji należy dostrzec znaczenie przekonań, poglądów, opinii ekspertów (przedstawicieli władz, pracowników socjalnych, wolontariuszy, pracowników instytucji oraz osób i rodzin korzystających z systemu wsparcia) na temat praw osób i rodzin, które są wspierane, ich obaw związanych z udostępnianym wsparciem, rozpoznać zasoby – to, czym mogą się z innymi potrzebującymi podzielić.
A wcielanie w życie tych postulatów oznacza zmianę sposobu myślenia „ludzi instytucji”, kształtowanego w znacznym stopniu przez ich przynależność do instytucji, organizacji, środowiska zawodowego. „Zmiana „sposobu myślenia” instytucji6, bez podjęcia szerokich działań: edukacyjnych i integrujących działania partnerów instytucjonalnych pozarządowych na płaszczyźnie funkcjonalnej współpracy i dobrego komunikowania nie wystarczy, aby ograniczyć podstawową barierę wsparcia z perspektywy beneficjentów, którą dostrzegają również pracownicy instytucji i organizacji pozarządowych – barierę subiektywnej dostępności wsparcia. Podkreślając znaczenie tej bariery dla funkcjonalnej współpracy na rzecz rozwiązywania problemów społecznych w mieście, pragnę zwrócić uwagę na dwie jej funkcje ukryte. Po pierwsze kształtuje mentalność środowisk zawodowo, ale i społecznie, zajmujących się wspieraniem potrzebujących. Środowiskowa mentalność7 opierająca się na starym podziale, na godnych i niegodnych wsparcia, wzmocniona przekonaniem o znaczeniu barier korzystania ze wsparcia tkwiących w podopiecznych/klientach i w ich otoczeniu, i towarzysząca im postawa funkcjonariuszy lokalnych systemów i sieci wsparcia: „mówię jak jest, robię co mi każą”8, tworzy dobre warunki dla rozwoju niebezpiecznej w pracy zawodowych i woluntarystycznych pomagaczy, postawy naznaczania osób i rodzin korzystających ze wsparcia9. W rezultacie niepotrzebną staje się współpraca, mająca na celu wspieranie zmiany w ludziach, którym nie daje się szansy na doświadczanie potrzeby zmiany, a zarazem nie daje się im szansy na doświadczanie większych możliwości zmiany, przy obecnym stanie współpracy w rozwiązywaniu problemów społecznych. Po drugie usprawiedliwiając obecny stan współpracy – ograniczoną zdolność do współpracy w następstwie regulacji prawnych, ewentualnie uczestnictwa we wspólnie realizowanych projektach, utrudnia zorientowanie się ludziom i instytucjom na nowe zasady i sposoby osiągania celów, które – choć od dawna znane pod hasłem rozwiązywania problemów społecznych – wymagają nowego spojrzenia na klientów, organizacje pozarządowe i mieszkańców, jako na środowiska posiadające również zasoby. „Przyznanie im prawa do posiadania zasobów” przez instytucje zawodowo wspierające potrzebujących, narusza zasady dotychczasowych praktyk […]” (Trawkowska, 2012, s.147-148).
Wyniki badań przeprowadzonych pod kierunkiem Racław wskazały na trudności w podzielaniu znaczenia pojęcia troski przez osoby tworzące lokalne systemy wsparcia. Rezultaty katowickich badań ukazały, że nie istniała zgodność poglądów wśród reprezentantów głównych filarów lokalnej struktury wsparcia, co do możliwości kształtowania cech sieci i systemów wsparcia przez beneficjentów – osoby i rodziny. Niezależnie od wskazywanych przez respondentów powodów, wpływ samych zainteresowanych na zakres i jakość wsparcia był ograniczony. Reprezentantami osób i rodzin „w potrzebie” byli więc funkcjonariusze instytucji – głównych filarów wsparcia. To relacje między nimi, oparte na consensusie lub niepodzielaniu poglądów oraz faktyczne możliwości prowadzenia satysfakcjonujących działań, wyznaczały praktykę wsparcia oraz umożliwiały osobom i rodzinom dostęp do zasobów płynących z sieci i systemów wsparcia. Tymczasem niezróżnicowany obraz form współpracy, przeciętna i mało zróżnicowana ocena relacji z instytucjami i organizacjami pozarządowymi, krytyczna ocena współpracy z niektórymi partnerami, „funkcjonalność” sieci towarzyskich krewniaczych (mimo oporów w ich wykorzystywaniu do celów zawodowych) w zawodowych relacjach, wskazywała na deklaratywność współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej oraz na brak podzielanych wspólnie kryteriów dobrej współpracy.
Oba badania potwierdziły brak spójnych poglądów przedstawicieli lokalnych filarów wsparcia na pozycję i role seniorów oraz opiekunów, na możliwości wpływu przez osoby i rodziny na decyzje i działania instytucji wsparcia, na zasadność działań aktywizujących w systemach wsparcia. Badania potwierdziły brak integracji na płaszczyźnie normatywnej w lokalnych systemach służyć pomocą seniorom i ich rodzinom.
Rekomendacje
Ostatni rodzaj omawianych zagadnień dotyczy pytania o mechanizmy korekty – o możliwości uspójniania działań prowadzonych w sieciach wsparcia (pomocy z udziałem opiekunów nieformalnych i pomocy sąsiedzkiej oraz grup wsparcia), z działaniami prowadzonymi w lokalnych systemach wsparcia (współpraca różnych podmiotów w ramach lokalnej strategii rozwiązywania problemów społecznych i proponowanych w niej projektów oraz programów). Stawiamy również pytania, co może pomóc w ograniczaniu zdiagnozowanych w badaniach trudności.
Wydaje się, że niektóre propozycje (w formie modelu zintegrowanego systemu wsparcia dla osób starszych i rekomendacji dla polityki miejskiej) można traktować jako mechanizmy korekty i koordynacji działań podejmowanych w sieciach z działaniami projektowanymi w lokalnych systemach wsparcia. Należy podkreślić, że mechanizmy te odnoszą się do różnych lokalnych systemów wsparcia.
Pierwszym z nich jest proponowanie modelu zintegrowanego systemu wsparcia. Taki model został zaproponowany przez zespół pod kierunkiem M. Racław, jako model zintegrowanego systemu wsparcia osób starszych. W modelu tym, na bazie rzetelnej diagnozy sytuacji seniorów, opiekunów nieformalnych oraz potencjału środowiska lokalnego w gminie, programowane są działania, w czym uczestniczą wszystkie podmioty działające lokalnie na rzecz seniorów, a wśród nich także reprezentanci niezrzeszonych seniorów i opiekunów nieformalnych. Następnie zostają określone priorytety w sferze opieki i aktywizacji. Priorytety te są w części odpowiedzią na bieżącą sytuację seniorów, a w części odnoszą się do innego ważnego celu – kwestii przygotowania do starości. W systemie tym działają koordynatorzy. Funkcję tę pełni jedna z instytucji dla całego obszaru (np. komórka urzędu gminy lub urzędu miasta), a koordynacja działań w różnych obszarach, ważnych dla życia seniorów, np. pomocy w środowisku, opieki zdrowotnej, aktywizacji towarzyskiej, aktywizacji edukacyjnej, przekazana zostaje jednej z lokalnie działającej instytucji lub organizacji pozarządowej. Gminne platformy informacyjne umożliwiają skorzystanie z informacji potrzebnych seniorom i ich opiekunom nieformalnym. Zaproponowano także inne sposoby wsparcia tendemu senior-opiekun nieformalny, takie jak: wsparcie dziennych domów pomocy społecznej, pomoc w uzyskaniu wsparcia ze strony innych osób (sąsiadów, dalszych krewnych, grup samopomocowych), zagwarantowanie opiekunom nieformalnym elastycznego czasu pracy oraz urlopów opiekuńczych.
Drugim mechanizmem korekcyjnym jest powiązany z modelem zintegrowanego systemu wsparcia zestaw rekomendacji dla kształtowania adekwatnej do lokalnych potrzeb lokalnej polityki senioralnej. Zwracano uwagę na potrzebę prowadzenia jej na poziomie dzielnic w większych miastach, gdyż to dzielnica jest podstawowym, choć oczywiście nie wyłącznym obszarem dla definiowania celów miejskiej polityki społecznej. Podkreślano przy tym, że cele powinny się elastycznie zmieniać, wraz z dynamiką problemów i cechami socjokulturowymi środowisk, które je zgłaszają lub wnoszą jako problemy społeczne na poziom instytucji miejskich. Podkreślano również, że tworzenie lokalnej polityki senioralnej wymaga pogłębionych diagnoz: diagnozy funkcjonowania instytucji wsparcia społecznego, w tym diagnozy stanu kultury organizacyjnej, diagnozy problemów funkcjonowania i integrowania lokalnego (dzielnicowego oraz miejskiego) systemu wsparcia seniorów. (Bartoszek, Czekaj, Trawkowska 2012, s. 536 i nast.).
Trzecim mechanizmem ograniczającym trudności z włączeniem działań sieci do projektów działań w lokalnych systemach wsparcia – a mechanizm ten wspomaga identyfikowanie i koordynowanie działań na poziomie sieci i systemów wsparcia – może być model ewaluacji działania lokalnych systemów wsparcia, uwzględniający wskazane płaszczyzny integracji. Takiego modelu dotąd nie mamy. Na drodze do wypracowania takiego modelu stoją trudności różnej natury: trudno jest wypracować koncepcję przy braku zainteresowania środowiska badaczy i praktyków dokonaniem oceny funkcjonowania lokalnych systemów wsparcia. Pracownikom instytucji i przedstawicielom lokalnych władz towarzyszą obawy i poczucie zagrożenia (przed wprowadzeniem nowych narzędzi, brak akceptacji dla ewaluacji instytucji), w niewielkim stopniu wykorzystuje się klientów systemu jako ekspertów lokalnych. Dlatego też dwa pierwsze sposoby ograniczenia trudności w działaniach na rzecz seniorów są bardziej dostępne dla lokalnych decydentów, pracowników instytucji wsparcia społecznego, seniorów i opiekunów nieformalnych.
Bibliografia:
A.Bartoszek, K. Czekaj, K. Faliszek, A. Niesporek, D. Trawkowska: Instytucje wsparcia a monitoring problemów społecznych w Katowicach – Księga Dobrych Praktyk. Wydawnictwo Elamed we współpracy z UM Katowice i Wydawnictwo UŚ, Katowice 2012.
A. Bartoszek, K. Czekaj, D. Trawkowska (red.): Diagnoza problemów społecznych i monitoring polityki społecznej dla aktywizacji zasobów ludzkich w Katowicach. Wydawnictwo UŚ, Katowice 2012.
A.Bartoszek, K.Czekaj, D.Trawkowska: Diagnoza problemów społecznych Katowic – od inwentaryzacji, identyfikacji i dynamiki zjawisk do diagnozy i monitoringu miejskiej polityki społecznej. Wnioski i rekomendacje, [w:] A. Bartoszek, K. Czekaj, D. Trawkowska (red.), Diagnoza problemów społecznych i monitoring polityki społecznej dla aktywizacji zasobów ludzkich w Katowicach. UŚ, Katowice 2012.
M. Douglas Jak myślą instytucje Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
M. Granosik Rekonstrukcja uwarunkowań możliwości przekształceń/zmian organizacji codziennej pracy socjalnej w miejskich i gminnych ośrodkach pomocy społecznej [w:] M. Dudkiewicz (red.) Pracownicy socjalni: pomiędzy instytucją pomocy społecznej a środowiskiem lokalnym. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011.
M. Racław (red.): Publiczna troska, prywatna opieka. Społeczności lokalne wobec osób starszych. ISP, Warszawa 2011.
M. Racław: Opiekunowie nieformalni – „niewidoczne” podmioty, [w]: Publiczna troska, prywatna opieka. Społeczności lokalne wobec osób starszych pod red. M. Racław. ISP, Warszawa 2011.
M. Racław, M. Gmitrzak-Rosochacka, P. Sobiesiak, J. Zalewska: Zakończenie – wnioski i rekomendacje, [w]: Publiczna troska, prywatna opieka. Społeczności lokalne wobec osób starszych pod red. M. Racław. ISP, Warszawa 2011.
D. Trawkowska: O uwarunkowaniach dobrych praktyk w lokalnych systemach i sieciach wsparcia [w:] A. Bartoszek, K. Czekaj, K. Faliszek, A. Niesporek, D. Trawkowska: Instytucje wsparcia a monitoring problemów społecznych w Katowicach – Księga Dobrych Praktyk. Wydawnictwo Elamed we współpracy z UM Katowice i Wydawnictwo UŚ, Katowice 2012.
D. Trawkowska: Pracownicy socjalni jako środowisko zawodowe. Portret czy portrety pracowników socjalnych? (komentarz) [w:] M. Rymsza (red.) Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012.
J. Turowski: Socjologia. Małe struktury społeczne. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1993.
1 Wyniki badanie przedstawiono w publikacjach: A. Bartoszek, K. Czekaj, K. Faliszek, A. Niesporek, D. Trawkowska: Instytucje wsparcia a monitoring problemów społecznych w Katowicach – Księga Dobrych Praktyk. Wydawnictwo Elamed we współpracy z UM Katowice i Wydawnictwo UŚ, Katowice 2012; A. Bartoszek, K. Czekaj, K. Faliszek, A. Niesporek, D. Trawkowska: Instytucje wsparcia a monitoring problemów społecznych w Katowicach – Księga Dobrych Praktyk. Wydawnictwo Elamed we współpracy z UM Katowice i Wydawnictwo UŚ, Katowice 2012.
2 Wypowiedź eksperta oceniającego stan integracji systemu wsparcia seniorów w Katowicach.
3 Nie było celem tego badania identyfikowanie cech nieformalnych sieci wsparcia klientów MOPS, natomiast w badaniu pod kierunkiem dr M. Racław prowadzono analizy sytuacji opiekunów nieformalnych osób starszych.
4 Integracja społeczna jest pojęciem wielowymiarowym, mającym zastosowanie do różnorodnych systemów społecznych. W prezentowanej koncepcji badawczej termin ten został odniesiony do lokalnych systemów wsparcia dla określonych, wybranych kategorii/ grup klientów korzystających potrzebujących wsparcia ze strony organizacji publicznych i pozarządowych pomocy społecznej oraz innych organizacji działających w Katowicach, potencjalnych i/lub faktycznych partnerów lokalnych systemów wsparcia. Pod pojęciem integracji systemu społecznego rozumiemy procesy łączenia elementów i części składowych w jedną całość. Por. J. Turowski Socjologia. Małe struktury społeczne. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1993, s. 129.
5 Respondenci w badaniach przeprowadzonych w Katowicach wskazali na stosunkowo duże znaczenie kontaktów towarzyskich i znajomości oraz kontaktów rodzinnych, podczas rozwiązywania problemów osób i rodzin: ponad jedna trzecia badanych wykorzystywała oba rodzaje kontaktów często, bardzo często lub zawsze, pracując w sposób bezpośredni lub pośredni przy rozwiązywaniu problemów osób i rodzin w Katowicach.
6 M. Douglas Jak myślą instytucje Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
7 Szerzej temat mentalności środowiskowej pracowników socjalnych poruszałam w tekście Pracownicy socjalni jako środowisko zawodowe. Portret czy portrety pracowników socjalnych? (komentarz) [w:] M. Rymsza (red.) Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012, s. 141-154.
8 Postawę te charakteryzował szerzej dr Mariusz Granosik, na podstawie ostatnich badań (jakościowych), przeprowadzonych wśród pracowników socjalnych w Polsce, w 2010 roku – por. M. Granosik Rekonstrukcja uwarunkowań możliwości przekształceń/zmian organizacji codziennej pracy socjalnej w miejskich i gminnych ośrodkach pomocy społecznej [w:] M. Dudkiewicz (red.) Pracownicy socjalni: pomiędzy instytucją pomocy Społecznej a środowiskiem lokalnym. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011, s. 89 i następne.